“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

«Avesto» iqtisodiy fikrlari. 
«Eng mo’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz «Avesto»ning yaratilganiga 3000 yil 
bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana 
shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan 
ma’naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk 
davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy 
hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi». 
 
Islom Karimov 
8 

---

Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari (ajdodlarimiz) miloddan ancha ilgari rivoj 
topgan. Buni dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri - Zardushtiylik dinining 
muqaddas kitobi hisoblangan «Avesto» ham isbotlaydi. Olingan ma’lumotlarda 
«Avesto» kitobining muallifi Zardusht (m. o. 589-512 y.) bo’lganligi qayd etiladi. U 
Markaziy Osiyo hududida faoliyat ko’rsatgan ilohiyatchi, faylasuf, shoir va 
tabiatshunos olim bo’lgan. 
“Avesto”ni tadqiq etgan ko’pchilik olimlar uni O’rta Osiyoda paydo bo’lgan 
xulosaga keladilar. Xususan, zardo’shtiylik to’g’risida mukammal asar yaratgan 
ingliz olimi Meri Bays “Avesto”ni Amudaryo sohilida paydo bo’lgan deb hisoblaydi. 
Nemis olimi F.Al’txayn ham shunday fikrda bo’lgan. 
“Avesto” turkizamin xududlarida, aniqrog’i Xorazm vohasida vujudga kelgan 
eng qadimiy din, zardo’shtiylikning muqaddas kitobidir. Unda O’rta Osiyo, Erkin, 
Ozarbayjon, Afg’oniston, Shimoliy Xindiston xalqlari ajdodlarining iqtisodiy va 
qadimiy ilohiy tasavvurlari, falsafiy-ahloqiy qarashlari o’z aksini topgan. Bu asarga 
ko’ra, diniy e’tiqodning etakchi tushunchalari tarixiy shaxs Zaratushtra nomi bilan 
bog’liq ravishda berilgan. «Avesto»da Zaratushtra urug’ining nomi, ota va onasining 
ismlari, oilasi va farzandlari haqida ham ma’lumotlar bor. U kohinlar oilasida 
tug’ilgan va o’rta hol xayot kechirgan. U Spitama avlodidan kelib chiqqan, uylangan, 
farzandlari bo’lgan. Abu Rayxon Beruniy hisobiga ko’ra Zaratushtra milloddan avval 
592 yilda tug’ilgan va u 77 yoshda vafot etgan. «Avesto»ning hozirgi bizga ma’lum 
bo’lgan qadimiy nusxasi 1324 yilda ko’chirilgan bo’lib, Kopengachenda (Daniya) 
saqlanmoqda. 
1
«Avesto» boshidan oxirgacha er yuzida adolat qaror topishi uchun kishilarning 
rangidan, tilidagi va urf-odatlaridagi farqlaridan qat’iy nazar ularning ro’shnoli hayoti 
uchun kurashuvchi jasur, halol, pok insonlarni shakllantirish va tarbiyalash g’oyasi 
bilan sug’orilgan. Unda xalqlarning qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy 
qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o’z 
aksini topgan. «Avesto»da Er dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeanlar 
bilan o’ralganligi haqida yozilgan. Unda 16 mamlakatning nomi ko’rsatilgan bo’lib, 
ulardan to’qqiztasi (masalan, Sug’diyona, Marg’iyona, Nisoya, Gurgon, Varana va 
boshqalar) Markaziy Osiyo hududiga joylashgan. 
«Avesto» shakllanishi davrida kishilik jamiyati ilgarilab rivojlana bordi. 
Ko’chmanchilikka asoslangan Markaziy Osiyoda eski turmush tarzi o’rnini o’troq 
yashash egallay boshladi, sug’oriladigan dehqonchilik, chorvachilik, 
hunarmandchilik borgan sari taraqqiy etdi. Yangi-yangi shaharlar, obod 
qishloqlarning paydo bo’lishi o’troq yashash turmush tarzining afzalliklarini ko’rsata 
bordi. Ana shu o’troqlik turmush tarzining odamlarga benihoya kulfatlar 
keltirayotgan ko’chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini 
ko’rsatib berishda «Avesto»ning ahamiyati kattadir.
«Avesto»da «… erga yaxshi, sog’lom urug’lar sepishdan ortiq savob ish 
yo’q…» deb, xalq xo’jaligi sohasida dehqonchilikning muhim ahamiyat kasb etishi 
ko’rsatib beriladi. «Olam go’zalligi dehqondan, dehqonchilikdan, kimki erga urug’ 
1
«Avesto» - ulkan ma’naviy meros. T., 2001 y. 4 bet. 
9 

---

qadabdiki, u odamiylikka iymon keltiradi, yagona shu yo’lgina haqiqat bo’lib, 
qolgani sarobdir», deyiladi unda. Qo’riq va bo’z erlarni o’zlashtirish, uni jamoa 
o’rtasida adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Asarda oziq-ovqat 
tayyorlash, uy xayvonlarini va chorva mollarini ko’paytirishga ham alohida e’tibor 
berilgan. 
«Avesto»da er, suv, havoni bulg’ash, ifloslantirish og’ir gunoh hisoblanadi. 
Bunday ibratli tasdiqlash bugungi avlodlarni ham tabiatga, atrof muhitga vaxshiyona 
munosabatda bo’lmaslikka chorlaydi. 
Kitobda ijtimoiy-iqtisodiy muammolar aks ettirilgan holda shunday deyiladi: 
«g’mon ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na sog’lom baquvvat 
bolalarga ega bo’ladi… g’mon ovqatlanishdan odob-ahloq ham aynib ketadi. Agar 
non mo’l-ko’l bo’lsa, muqaddas so’zlar ham yaxshi qabul qilinadi». Bu erda biz 
sog’lom avlod to’g’risida, iqtisodiy va madaniy, ma’naviy yuksalish o’rtasida o’zaro 
bog’liqlik mavjudligi to’g’risida fikr yuritilganligini ko’ramiz. O’sha davrda aytilgan 
bunday fikrlar, ajdodlarimiz Qadimgi Dunyo madaniyatida yuqori yutiqlarga 
erishganligidan dalolat beradi. 
Bu noyob kitobda patriarxal urug’ jamoasi haqida, uning tugatilishi davrida 
iqtisodiy tengsizlik, sinfiy tabaqalanish haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. 
Demak, «Avesto» miloddan avvalgi IX-VII asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy, ma’naviy hayot haqida g’oyat muhim ma’lumotlar beruvchi xalqimizning 
merosiy boyligidir.