“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

102 

---

4. Ijtimoiy formatsiyalar nazariyasi. 
K.Marksning asosiy ilmiy yutuqlaridan biri shundan iboratki, u ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyalar, ularni tashkil etuvchi elementlar, formatsiyalarning almashuv 
sabablari to’g’risida ta’limot yaratdi. U uch yirik (ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani) 
ijtimoiy taraqqiyot bosqichini ko’rsatib berdi. 
1. Arxaik (birlamchi) formatsiya: sinfiy jamiyatgacha bo’lgan jamoa. 
2. Iqtisodiy (ikkilamchi) formatsiya: sinfiy jamiyat; xususiy mulkchilikka asoslangan 
antik, feodal va kapitalistik ishlab chiqarish usuli. 
3. Kommunistik formatsiya: kishining kishi tomonidan zulm va ekspluatatsiya 
qilinishi muammosini hal qiluvchi sinfsiz jamiyat. 
K.Marks ta’limotiga ko’ra, bir formatsiyadan ikkinchisiga o’tish sotsial inqilob 
orqali amalga oshadi, ya’ni «kapitalizm qobig’i portlaydi», eski ishlab chiqarish 
munosabatlari emirilib, sotsial tizimning yangi iqtisodiy bazisi shakllanadi. 
Agar industrial jamiyatning dastlabki bosqichlarida kapitalistik munosabatlar 
iqtisodiy o’sishni rag’batlantirsa, keyinchalik bu munosabatlar iqtisodiy o’sishning 
«kishaniga»aylanadi, zamon talabiga javob bera olmaydi. Uning nazariyasiga ko’ra 
kapitalizm halokatga yuz tutadi. Chunki u o’zining ichki ziddiyatlarini echishga qodir 
emas. 
Uningcha, kapitalizm o’rniga dolzarb muammolarni echa oladigan, sanoat 
tsivilizatsiyasi yutuqlaridan unumli foydalanish imkonini beradigan yangi, ancha 
takomillashgan jamiyat kelishi kerak. K.Marks ortiqcha ishlab chiqarish, ishsizlik va 
kambag’allikni stixiyali bozor iqtisodiyotining muqarrar hamrohi hisoblangan bo’lsa, 
kelajakda bo’ladigan ancha takomillashgan iqtisodiyot esa, ijtimoiylik asosida tashkil 
etilagan bo’lishi, yagona reja bo’yicha ishlashi kerak. Uning tasdiqlashicha bunday 
jamiyatda «oldindan ongli tarzda tuzilgan reja bo’yicha ijtimoiy ishlab chiqarishni 
amalga oshirish uchun imkon tug’iladi». 
Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, kapitalizmning muqarrar halokati 
to’g’risidagi K.Marks dalillarida asosiy narsa jamiyatdagi sinflar o’rtasida 
daromadlar taqsimotining bozor printsipi buzilganligida emas, balki bu tizimning 
to’la ish bilan bandlikni ta’minlay olmasligi, mustamlakadagi ekspluatatsiyaga va 
urishlarga bo’lgan moyilligi hisoblanadi. U, sotsializm va kommunizmni ijtimoiy 
jihatdan ideal hisobladi, ularni noantagonistik kommunistik jamiyatning fazalari deb 
atadi. K.Marks nazariyasiga binoan, kommunizm – ishlab chiqarish vositalari bir 
butun umumxalq mulki hisoblangan, jamiyatning barcha a’zolari ijtimoiy jihatdan 
batamom teng bo’lgan sinfsiz tuzum. 
Ammo K.Marksning sinfsiz jamiyat ideallari tantanasiga bo’lgan qat’iy 
ishonchi, eng avvalo, klassik iqtisodiy maktabning sinflar nazariyasiga asoslanadi. U 
o’zini klassiklarning davomchisi hisoblagan holda, haqiqatan ham iqtisodiy o’sish 
muammosi bilan, xususan, farovonlikning va daromadlarning o’sishi, hamda 
daromadlarning mehnat, kapital va er egalari o’rtasida, ya’ni sinflar o’rtasida 
taqsimlanish muammosi bilan shug’ullandi. Lekin uning sinflar nazariyasidagi 
markaziy g’oya sinfiy kurash hisoblanadi. «Hozirga qadar o’tgan hamma jamiyatlar 
103 

---

tarixi, - deb yozadi K.Marks, – sinflar kurashi tarixidir. Hur va qul, patritsiy va 
plebey, pomeshchchik va krepostnoy, usta va xalfa, qisqasi zolim va mazlum 
o’rtasida doim antagonizm bo’lib keldi; ular har doim goh yashirin, goh ochiq bir-
biriga qarshi kurash olib bordi; bu kurash har safar butun jamiyatni inqilob asosda 
boshqatdan qurish bilan yoxud kurashuvchi sinflarning umumiy halokati bilan 
tugadi». Markscha, o’zining kuchayib borayotgan ziddiyatlari bilan kapitalistik 
jamiyat ham istisno hisoblanmaydi: turmush darajasi muttasil pasayib
boryotgan sanoat ishchilari sinfi kapitalizm «go’rkoviga» aylanib boradi. 
K.Marksning bashorati to’g’ri chiqmaganligini hayotning o’zi ko’rsatdi. Kapitalizm 
yangi real hayotga moslasha bildi va ancha yuqori iqtisodiy o’sishni ta’minlay oldi.