Iqtisodiy ta'limotlar

19.4. Neoliberalizmning boshqa oqimlari 
M.Fridmen

---

318 
F. Fon Xayek 
 
Iqtisodiy liberalizm oqimining XX asrdagi asosiy 
namoyan-dasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Ludvig 
fon Mizes (1881-1973) va uning eng sodiq shogirdi Fridrix 
Xayek (1899-1992)lardir. Ularning maktabi Avstriya mak-
tabi deb ham ataladi. Mizesning fikricha, markazlashgan 
boshqaruvga asoslangan sotsialistik xo`jalik va hukumat 
tomonidan tartibga solinadigan bozor uzoq vaqt yashashi 
mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks et-
tirmaydi. Uningcha, sotsializmning "tartibga solinadigan 
iqtisodiyot"i rejalarni o`zboshimchalik bilan tuzadigan 
tashkilotchilarning quliga aylanadi, rejalangan tartibsizlik ro`y beradi. Yagona 
oqil siyosat - bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin al-
mashuv tsivilizatsiyaning mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning asosiy asarlari 
quyidagilar: "Liberalizm", "Insoniy harakat: iqtisodiyot to`g`risidagi traktat", 
"Iqtisodiy fan asoslari: metodologiya ocherklari" va boshqalar.
Ingliz iqtisodchisi asli nemis bo`lib, asosiy faoliyatini Angliyada 
ko`rsatgan. U 1974 yilda iqtisodiyot bo`yicha Nobel mukofoti laureati bo`lgan. 
U o`zining "Qullik sari yo`l" asarida har qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor 
baholaridan voz kechish diktaturaga, ya'ni yakkahokimlikka, iqtisodiy qullikka 
olib borishini isbotlaydi, xo`jalikda bozor tizimining "aralash" va "buyruqbo-
zlik" iqtisodiyotidan ustunligini ko`rsatib beradi, kapitalni abadiy kategoriya 
deb e'lon qiladi, kapitalizm davrida ekspluatatsiya mavjudligini inkor etadi, 
davlat iqtisodiyotining sotsialistik g`oyalari to`la tushkunlikka mahkumligi va 
o`z tabiatiga ko`ra halokatli ekanligini ta'kidlaydi. 
Bu ta'limotga asoslanib, bir qancha mamlakatlarda hozirgi yaxshi tanish 
bo`lgan iqtisodiy siyosatlar ishlab chiqildi. Shular ichida neoliberalizmga 
asoslangan nemis nazariyotchisi, GFRning siyosiy va davlat arbobi Ludvig 
Erxard (1897-1877) yaratgan nazariya "ijtimoiy yo`naltirilgan bozor 
xo`jaligi"ning asosini tashkil etadi. U o`z nazariyasini yaratdi va uni GFRda 
kansler Adenauer davrida amalga oshirdi ham. Bu nazariyaning asosiy qoidalari 
quyidagilardan iborat: erkin baholarning zarurligi, erkin raqobat, talab va tak-
lifning muvozanati, iqtisodiyotning muvozanati; davlat bozor xo`jaligida shu 
shartlarni kafolatlashi va uning ijtimoiy yo`naltirilgan rivojlanishini ta'minlashi 
kerak. Bu g`oyalar L.Erxardning 1956 yilda chop etilgan "Barcha uchun fa-
rovonlik" kitobida ifodalab berilgan. Nemis olimlari A.Ryustov, Vol'ter Oyken 
(1891-1950), shveysariyalik V.Rebke (1899-1966)lar ordeliberalizm, ya'ni 
"o`rta yo`l" ta'limotiga asos solgan bo`lib, ijtimoiy bozor uning bir varianti 
hisoblanadi. Ular "insonparvar jamiyat", "xo`jaliklarning ideal tiplari" haqida 
fikr yuritadilar.