Iqtisodiy ta'limotlar

Asosiy tushuncha va iboralar 
Neoklassika; A. Marshall; "Ekonomiks"; baho, talab, taklif; talab 
elastikligi; "Marshall xochi"; "iste'mol ortiqchaligi"; "reprezentativ firma"; 
J.B.Klark; "chegaraviy naflik"; "eng yuqori unumdorlik"; statika va dinamika; 
V.Pareto; "befarqlik egri chiziqlari"; "Pareto optimumi". 
Nazorat va mulohaza uchun savollar 
1. A.Marshall bo`yicha bozor bahosi nima? 
2. Baho, talab va taklif o`rtasidagi bog`lanish qanday?

---

280 
3. Taklif elastikligi deganda nima tushuniladi? 
4. "Marshall hochi"ning mazmunini izohlab bering? 
5. Ishlab chiqarish hajmlari o`sishi va nisbiy ishlab chiqarish xa-
rajatlari o`rtasidagi bog`lanish nima? 
6. Doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarni izohlang. 
7. J.B.Klarkning statik va dinamik iqtisodiyot to`g`risidagi g`oyalari 
nimani anglatadi? 
8. "Eng yuqori unumdorlik qonuni"ning asosiy xususiyatlari. 
9. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi mohiyati 
nimadan iborat? 
10. Naflikni maksimum qilish uchun nima asos qilib olingan? 
11. V.Paretoning "befarqlik egri chiziqlari" nimani bildiradi? 
12. Pareto optimumini izohlang. 

---

281 
Bir kun urush bo`lgan yerdan, qirq kun baraka ko`tariladi.
Maqol. 
 
16-BOB. IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH KONSEPSIYALARI. 
IQTISODIY TA'LIMOTLARDAGI INSTITUTSIONAL YO`NALISH 
 
16.1. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo`lib o`tgan aniq ijtimoiy-
iqtisodiy o`zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlarning salohiyoti keskin 
o`zgardi, ilgari ilg`or bo`lgan davlatlar 2-o`rinlarga (Angliya, Fransiya), nis-
batan qoloq bo`lgan davlatlar esa 1-o`rinlarga chiqib olishdi (AQSH, Germani-
ya). Xuddi shu davrda yetakchi mamlakatlarda erkin raqobatga asoslangan iqti-
sodiyotdan ko`pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotga o`tish kuchaydi. 
Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy 
rivojlanishga salbiy ta'sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar 
qo`llash g`oyasi ilgari surildi, bu birinchi AQSHda ro`y berdi. Keyinchalik (va 
hozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo`llaydilar. 
Antitrest siyosati yo`li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning tur-
licha metod (usul)lari Kullanila boshlandi. Ana shu usullarning nazariy asoslari 
yuzaga keldi va hozirda ham mavjud. 
Iqtisodiy ta'limotlardagi institutsionalizm yo`nalishi AQSHda XX asrn-
ing 20-30 yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning ohirlarida 
vujudga kelgan (T.Veblennning 1899y. chiqqan "Bekorchi sinflar nazariyasi" 
asari bilan bog`liq). Bu yo`nalish nomi lotincha "instituto" - urf-odat, 
ko`rsatma, muassasa so`zidan olingan va kapitalizmning imperializm bosqichi-
ga o`tishi bilan bog`liq ravishda ro`y berdi (sanoat va moliya monopoliyalari, 
korxonalarning yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr rivojlanishi erkin 
raqobatga asoslangan avvalgi davr ta'limotlari bilan izohlash mumkin bo`lmay 
qoldi. 
Bu ta'limot yo`nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat rivojlan-
ishining harakatlantiruvchi kuchi bo`lib xizmat qiladilar. Bu tushuncha tagida 
ijtimoiy xodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya, kasaba uyushmalari va 
boshqa muassasalar yotadi, ya'ni jamoat ruhining namoyon bo`lishi, yurish-
turish va o`ylash usulini xalqning ma'lum guruhlari uchun odatiy, an'anaviy, 
shuningdek huquqiy, axloqiy va boshqa ko`rinishlarini o`z ichiga oladi. Bu 
yo`nalish mafkurachilarining fikricha, iqtisodiy kategoriyalar bo`lgan xususiy 
mulk, soliq, pul, kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo 
bo`lishi shaklidir. Demak, ular obyektiv iqtisodiy qonunlaning mavjudligini 
to`la tan olmaydilar va jamoat ruhiyatining evolutsiyasini tahlil etadilar.
Institutsionalizm ma'lum ma'noda neoklassik yo`nalishga muxolifdir. 

---

282 
Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o`zini-o`zi boshqara oladigan (A.Smit 
fikri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsionalizm tarafdorlari 
iqtisodiyot rivojlinishining harakatlantiruvchi kuchlari moddiy omillar bilan 
birga tarixiy kontekstda qaraladigan ma'naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa 
omillarga ham bog`liqdir deb o`ylaydilar. 
Demak, bu yangi yo`nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy-
iqtisodiy, shu bilan birga noiqtisodiy muammolarni tahlil etish ilgari suriladi. 
Shu bilan birga, tadqiqot obyektlari, ya'ni institutlar birinchi yoki ikkinchi dara-
jali deb Karalmaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo`yilmaydi. 
Bu yo`nalishning tadqiqot usulida ayrim olimlar fikricha Germaniyada 
vujudga kelgan tarixiy maktabga katta o`xshashlik bor. 
Tarixiy va ijtimoiy muxit omillarining hisobga olinishi tarixiy maktab 
bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to`la yakdillik yo`q. Yangi yo`nalish ne-
oklassiklarning marjinalizm g`oyalariga asoslangan matematik va ekonometrik 
prinsiplarini keng qo`llaydilar. 
Institutsionalizmga xos bo`lgan uslubiy xususiyatlar quyidagilardir: 
1) neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi va ayniqsa baho 
nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik; 
2) iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyaga in-
tilish yoki fanlararo yondoshuv ustuvorligiga ishonch; 
3) klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyanish) 
yetishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotlar o`tkazishga chorlash.
Bu yo`nalishning vujudga kelish, shakllanishi va evolutsiyasining 
ma'lum tarixi bor. Uning mafkurachilari T.Veblen, J.Kommons, U.Mitchell as-
arlarida iqtisodiy sikl va inqirozlar tarixi bo`yicha faktik materiallar jamlangan. 
Bu olimlar jamiyat a'zolari uchun xos bo`lgan urf-odat, an'ana, odob-ahloq, in-
stinktlarni o`rganish bilan shug`ullanadilar. Ularda nazariy tadqiqotdan ko`ra, 
yozib borish, qayd etish uslubi ortiqroqdir. 
Institutsionalizm evolutsiyasi (rivoji)ni uch davrga bo`lish mumkin: 
1. 20-30 yillarda institutsionalizmning keng tarqalishi. Bu davrning bosh 
mafkurachisi T.Veblendir (1857-1920), uni J.R.Kommons (1862-1945), 
U.Mitchell (1874-1948), J.Gobson (1858-1940), U.Gamiltonlar faol himoya 
qildilar. 
2. Urushdan keyingi kechki institutsionalizm. Bu davr mafkurachilari 
iqtisodiyotdagi qarama-qarshiliklarni izohlab berish bilan birga F.Ruzvelt 
tomonidan ilgari surilgan "Yangi kurs" islohotlarini amalga oshirish bo`yicha 
tavsiyanomalarni ham ilgari surdilar. Ular demografiya va antropologiyani 
o`rgandilar, ishchilar harakatining kasaba uyushmalari nazariyalarini ishlab 
chiqdilar. 50 yillarda J.M.Klark "Iqtisodiy institutlar va insonlar farovonligi", 
A.Berli "Mulksiz hokimiyat" va "XX asr kapitalistik inqilobi" kitoblarini chop 

---

283 
etdilar, G.Minz o`zining maqolalarida aksionerlar soni ortishi, kapital mulkning 
kapital funksiyadan ajralish jarayonini qayd etdi. 
3. 60-70 yillarda ijtimoiy-institutsional yo`nalish, ya'ni neoinstitutsional-
izm paydo bo`ldi. 60-yillardagi institutsiona-lizm asoslari amerikalik nazari-
yotchi A.Lou va shvetsiyalik iqtisodchi G.Myurdal tomonidan ishlab chiqildi. 
Hozirgi davrdagi ijtimoiy-institutsional yo`nalish ta'limoti J.K.Gelbreyt va 
R.Xeylbronerlar tomonidan davom ettirilgan. 
Bu yo`nalish g`oyalari "iqtisodiy o`sish omillari nazariyasi"ning mafku-
rachisi U.Rostou, so`l keynschilik yo`nalish (o`sish nazariyasi) tarafdorlari 
hamda Joan Robinson asarlarida ham o`z aksini topgan. Amerikalik institut-
sionalizm vakillari iqtisodiy jarayonlar asosining umumiy tushunchasiga ega 
emaslar. Masalan, Veblen iqtisodiy jarayonlarni ruhshunoslik, biologiya va an-
tropologiya bilan bog`langan deb hisoblasa, Kommons - ruhshunoslik va 
huquqni, Mitchell - antropologiya va matematik hisob-kitoblarni ustun qo`yadi. 
Amerikalik neoinstitutsionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayonlarni 
industriya rivoji va texnokratiya rolining o`sishi bilan bog`lamoqdalar, 
shuningdek bu jarayonlarning borishini tushuntirishda jamiyat ijtimoiy hayotiga 
asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy-institutsional yo`nalish 
ichida turli oqim va maktablar vujudga keldi. 
Institutsionalizmdagi ana shunday uchta asosiy: 
1. Ijtimoiy-psixologik; 
2. Ijtimoiy-huquqiy; 
3. Empirik yoki konyunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. Lekin, 
shu bilan birga, barcha yo`nalishlar uchun xos bo`lgan umumiylik ham mavjud. 
Ularning barchasi ozmi-ko`pmi burjua jamiyatini axloqiy-psixologik jihatdan 
tanqid ostiga oladilar, iqtisodiyot fanida reformistik yo`lni oqlaydilar va bu 
oqim olimlari burjua jamiyatini mutlaq maqtashdan chetlangandirlar. 
Bu yo`nalish g`oyalariga baho berib, g`arb iqtisodchilari institutsional-
izmni "Formalizmga qarshi g`alayon" deb qaramoqdalar, uni klassik iqtisodiy 
maktabga qarama-qarshi qo`ymoqdalar. Bu yo`nalishning paydo bo`lishi va av-
valgilaridan farq qilishi vaqt va sharoit taqozosi tufaylidir, chunki kapitalizm 
avvalgi davrdagidan keskin o`zgardi, davlat va jamoat tashkilotlari, ayniqsa, ka-
saba uyushmalarining roli ortib ketdi. Ularni hisobga olmaslikning iloji yo`q 
edi. 
Ikkinchi tomondan bu yo`nalishning "norozilik kayfiyati" "eng yuqori 
naf nazariyasi"ga ham qarshi qaratilgan edi. Agar bu nazariya mikroiqtisodiy 
tahlil bilan shug`ullansa, institutsionalizm makroiqtisodiy tahlilni amalga oshi-
radi. "Yuqori naf" vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy subyekti sifatida Robinzon 
(alohida individ)ni tanlashsa, institutsionalizm mafkurachilari kollektiv - jamoa 
"psixologiyasi"ni birinchi o`ringa qo`yadilar. Ular "yuqori naf" nazariyasiga 

---

284 
qarshi chiqib, jamiyatning stixiyali rivoji o`rniga ishlab chiqarishni 
boshqarishda ijtimoiy tadbirlar qo`llashni afzal ko`rdilar. 
Boshqa maktablardan farqli ravishda, institutsionalizm iqtisodiy 
hayotning ba'zi ijtimoiy tomonlarini tanqidiy o`rganishni asos qilib oldi, ammo 
davlat monopolistik kapitalizmi tizimini qo`llab-quvvatladi. 
Ularning g`oyalarida "Ijtimoiy nazorat"ni himoya qilish orqali yangi 
sharoitda iqtisodiyotni tartiblashni tashkil etishni lozim deb ko`rsatiladi. 
Ayniqsa, bu sharoitda huquqiy masalalarni rivojlantirish muammosi dolzarb qi-
lib qo`yildi. Ular "erkin sohibkorlik" va marjinalizmga qarshi chiqib, iqti-
sodiyotda avtomatik barqarorlik mexanizmi borligini inkor etdilar va iqtisodiy 
jarayonlarni miqdoriy tahlil qilishning tarafdorlari edilar. Keynsdan ancha av-
valroq ular davlat iqtisodiyotga faol aralashishi kerak, degan fikrni ilgari surdi-
lar. 
Endi shu yo`nalish tarafdorlarining ayrim g`oyalari bilan tanishib 
chiqamiz. 
Ijtimoiy-psixologik institutsionalizmning asoschisi Torsteyn Veblen va 
uning tarafdorlari iqtisodiy jarayonlarga psixologik jihatdan yondashib, iqti-
sodiy rivojlanishning psixologik nazariyasini yaratishga intildilar. Veblenning 
asosiy asarlari "Bekorchi sinflar nazariyasi" (1899), "Mohirlik instinkti" (1914), 
"Fanning hozirgi sivilizatsiyadagi o`rni va boshqa ocherklar" (1919), "Mu-
handislar va baho tizimi" (1921) va "Zamonaviy o`zgaruvchi tizimlar 
to`g`risidagi ocherklar" (1934) kitoblarida jamlangan. U keng sotsiologik 
tadqiqotlar olib borish asosida unga zamondosh bo`lgan jamiyatni juda qattiq 
tanqid ostiga oldi. Kapitalizm illatlari mavjud xususiy mulk bilan tushuntiriladi 
(sotsialistik yo`nalishni eslang). Xususiy mulkning tanqid qilinishi albatta bur-
juaziya mafkurachilarini ham tashvishga soldi. Uningcha, xususiy mulk, 
ayniqsa rantye (absenteistik mulk) borligi tufayli aholining ma'lum bir qismi 
parazitik hayot kechiradi. Shu tufayli kapitalizmning harakatlantiruvchi kuchi 
buzilib boradi, ayniydi. Veblen marksist bo`lmagan, ammo kapitalizm tuzumin-
ing yaramasligini tan olgan, u hatto birinchi paytlarda 1917 yildagi oktabr inqi-
lobini qutlagan, uni mavjud tuzumni o`zgartirish kerak, degan fikrning tasdigi 
deb o`ylagan. Amalda esa u kapitalizmni "texnokratik" ja-
miyatda islohotlar yo`li bilan "yaxshilash" usulini taklif 
etadi. Bu g`oyalar marksizmga zid fikrlardir.