Iqtisodiy ta'limotlar

16.2. T.Veblen g`oyalari 
Veblen iqtisodiy jarayonlarni shakllangan an'analar 
sifatida tahlil etadi. Ana shunday an'anaviy harakatlantiru-
vchi kuchlar qatoriga ota-onalar his-tuyg`usi, usta instinkti, 
ya'ni yaxshi ishlashga intilish, ilmga chanqoqlik, sof 
Veblen
 

---

285 
qiziquvchanlik kiritiladi. Uning fikricha, dastlabki instinkt avval oilaga 
g`amxo`rlikda namoyon bo`ladi, keyinchalik esa jamiyat va butun insoniyatga 
bo`lgan g`amxo`rlikka aylanib boradi. Darvinizm (biologik) g`oyalari iqti-
sodiyotga tadbiq etiladi. Veblen "Bekorchi sinflar nazariyasi" ("Теория празд-
ного класса") kitobida quyidagilarni yozadi: "Jamiyatdagi odamning hayoti 
boshqa turdagi hayot kabi mavjudlik uchun kurashdir va demak, tanlanish va 
moslashish jarayonini aks ettiradi. Jamiyat strukturasining evolutsiyasi institut-
larning tabiiy tanlanish jarayonidir". Darvinning tabiiy tanlanish ta'limoti 
ijtimoiy xodisalarga mexanik ravishda ko`chiriladi. Insonning ongli harakatiga 
yetarlicha baho bermasdan, odamlarning yurish-turishi g`ayriixtiyoriy saboqlar, 
instinkt, fe'l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biologik 
qonuniyatlar bilan bir xil deb qaraladi, proletariatnig sinfiy kurashi inkor qi-
linadi, markscha inqilobga darvinistik evolyusionizm qarama-qarshi qo`yiladi. 
U zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi bo`lib 
hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e'tibor beriladi va unga barcha ishlab 
chiqaruvchilar va birinchi navbatda muhandislar va ishchilar kiritiladi. Industri-
ya olami mehnat unumdorligini o`stirish, ishlab chiqarish jarayonini yaxshilash 
va samaradorlikni oshirishni bosh maqsad qilib qo`yadi. Unga moddiy ishlab 
chiqarish sotsial formadan butunlay ajratib qo`yiladi. Ishlab chiqarish asosan 
texnik ko`rsatkichlar, masalan texnik asos darajasi, malaka, bilim va boshqalar 
bilan xarakterlanadi. Biznes olami deganda u moliyachilar, trest tashkilotchilari 
va tadbirkorlarni tushundi. Uningcha, biznes imkoni boricha yuqori foyda 
uchun intiladi va shu sababli uni beayov tanqid qiladi, chunki turli moliyaviy va 
kredit nayranglari, turli aksioner jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to`la 
bo`ysundirilgan. Shu sababli, sanoatni biznes ta'siridan "ozod" qilish kerak, 
deydi u. "Industriya" va "biznes" nazariyasida ishlab chiqarish jarayonida 
moddiy mazmun bilan uning sotsial-iqtisodiy shakli o`rtasida bog`lanish yo`q. 
Veblen industriya va biznes orasida keskin qarama-qarshilik bor deb xato qi-
ladi, shular kapitalizm illatlarining sababchisi qilib ko`rsatiladi. 
Insonlarning iqtisodiy rag`bati avvalo qarindoshlik his-tuyg`usi, bilim 
va bajarilayotgan ishning yuqori sifatiga instinktiv intilishdir (A.Smit - foyda 
ketidan quvish). 
Bekorchi (to`q) sinflar to`g`risida farq yuritilib, ularga "biznes olami 
odatlari" xosligi aytiladi. Ular uchun tovarlarga alohida baho belgilanadi va ular 
talab qonunlaridan boshqacha bo`lishi mumkin deyiladi. Buni "Veblen effekti" 
deb ataladi (bu fikrda jon bor, boy mamlakatlarda boylar uchun alohida 
do`konlar mavjud). 
Veblen nazariyasi jamiyat sotsial strukturasi to`g`risida noto`g`ri 
tushuncha hosil qiladi, jamiyat sinflarga ajratilmaydi, ishchilar va muhandislar 
yagona sanoatchilar guruhiga kiritiladi, sinfiy kurash tushunchasi esa umuman 
yo`q. 

---

286 
Mavjud tizimni o`zgartirish to`g`risida gapirib, bu masalani Veblen 
ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya qo`liga 
berish bilan hal etishni taklif qiladi. Buning uchun barcha muhandis-texnik xo-
dimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar ularning shartlariga 
ko`nishga majbur bo`ladilar. Kapitalizm transformatsiyasi "texniklar kengashi" 
vositasida bajariladi, hozirgi zamon jamiyatida intelligensiyaning roli birinchi 
o`ringa qo`yiladi, ya'ni biznes olamini muhandis- texnik intellegensiya yenga 
oladi. 
Sanoat mutaxassislari yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning asosiy 
maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, Veblen yangi 
jamiyatni "texnokratik" ko`z bilan ko`radi va kapitalizmni saqlab qolish yo`lini 
taklif etadi.