Iqtisodiy ta'limotlar

1.2. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy ta'limotlar 
Yuqorida qayd etilganidek, antik dunyo mamlakatlarida quldorlik 
klassik shaklda rivoj topdi, m.a. II-I ming yilliklar davrida shakllandi. qadimgi 
Gretsiya (Yunoniston) da ijtimoiy-iqtisodiy hayotning hamma jabhalarida 
quldorlik bevosita ishlab chiqaruvchilarni ekspluatatsiya qilishning asosiy 
shakliga aylangan edi. Ishlab chiqarish asosan quldorlik munosabatlariga asos-
lanib olib borildi, qul asosiy ishlab chiqaruvchi kuch hisoblangan (Sharq bilan 
solishtiring). Dastlabki iqtisodiy g`oyalar Gomerning "Iliada" va "Odisseya" 
poemalarida aks ettirilgan bo`lib, iqtisodiyotning natural xo`jalik konsepsiyasi 
ilgari surilgan. Yunon shoiri Gesiod (m.a.VIII-VII asrlar) ning "Mehnat va 
qonunlar" asarida boylikning kuchi, hokimiyati aks ettirilgan. U dehqonchilikni 
ulug`laydi, bu sohada qisman qullar mehnati ham ishlatilgan. U davrda oddiy 
xalq orasida mehnat ancha qadrlangan. qulchilik ofatining bosib kelayotgan-

---

23 
ligidan xavfsiragan shoir go`yoki ilgari hukm surgan "oltin asr", ijtimoiy jabr va 
og`ir jismoniy mehnatga ehtiyoj bo`lmagan davrni ham yoritgan. 
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda polis (shahar) sistemasi shakllanib 
bo`lgach, qulchilik keng tus oladi, urug`chilik mulki xususiy mulkchilik 
tomonidan siqib chiqariladi, savdo, sudxo`rlik tez rivojlanadi. Solon (m.a. 
640/635-559 yy.) islohotlari pul xo`jaligining afzalligini ko`rsatib berdi (m.a. 
594 y.). Islohot tufayli kulni qarzga berish taqiqlandi. Afinada Perikl (m.a. 
444/443-429 yy.) tomonidan olib borilgan ishlar muhim ahamiyat kasb etdi. 
qurilish, hunarmandchilik, savdo o`sdi. Shu davrda fuqarolar va fuqaro 
bo`lmagan aholini bir-biriga qarama-qarshi qo`yadigan qonunlar qabul qilindi. 
Bu ishlar qullarni hunarmandchilik va savdo sohalarida beayov ekspluatatsiya 
qilish, savdo va pul xo`jaligini rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi. 
Qulchilik o`z tabiatiga ko`ra insonga yot, u majburiylikni talab etgan, 
oqibatda ma'lum davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda iqtisodiy 
g`oyalar tobora reaksionlashib, davlatni, aristokratiyani himoya qilish, natural 
xo`jalikni yoqlash yo`lini tanlaydi, ya'ni sinfiy xarakterga ega bo`la boradi. Bu 
yo`nalish Ksenofont (taxminan m.a. 430-354 yy.), Platon (Aflotun, taxminan 
m.a. 427-347 yy.), Aristotel (Arastu, m.a. 384-322 yy.) larning iqtisodiy qarash-
larida yaqqol namoyon bo`ldi. 
"Ekonomiya" so`zi ("oykonomiya": - "oykos" - uy, xo`jalik va "nomos" 
- qonun, qoida) tom ma'noda uy xo`jaligi to`g`risida qoida mazmuniga ega 
bo`lib, Ksenofontning maxsus asarining sarlavhasi bo`lgan. 
Ksenofont quldorlar mafkurasining himoyachisi hisoblanadi, qulchilikni 
tabiiy, obyektiv jarayon deb baholaydi, qul mehnatiga asoslangan natural 
xo`jalikni ulug`laydi. U ayniqsa qishloq xo`jaligi, dehqonchilikni farovonlik 
manbayi deb bilgan. Dehqonchilik tufayli odamlar o`zlariga hayot uchun 
kerakli hamma narsani oladilar. Dalada ishlash sog`liq uchun ham foydali (toza 
havo), ham iqtisodiy naf keltiradi. 
U rahbarlar va ijrochilar mehnatini farqlaydi. Uningcha ijrochilar jis-
moniy mehnat bilan shug`ullanadilar. Rahbarlar mehnati bilan erkin odamlar, 
jismoniy mehnat bilan esa qullar band bo`lishlari kerak. Xo`jalik faoliyati 
davomida foydali buyumlar, ya'ni iste'mol qiymatlari yaratiladi. qadimgi yunon 
olimlari ichida birinchi bo`lib, mehnat taqsimotining ahamiyatini tushundi, 
ko`proq, ortiqcha foyda olish, "xo`jalikni boyitish" uchun qullar talabini imkon 
boricha kamroq qondirishni tavsiya etgan. Mehnat taqsimoti bilan bozor kattal-
igi, mahsulotning almashuv qiymati orasida uzviy bog`lanish borligiga e'tibor 
bergan. Pulning muomala vositasidan tashqari, kapital sifatida jamg`arish 
funksiyasini ham tan olgan (pulning boshqa funksiyalari inkor etiladi). 
Platon (Aflotun) "Davlat" va "Qonunlar" asarlarida ideal davlat qanday 
bo`lishi kerakligini ochib bermoqchi bo`ldi. Uningcha, bu davrda xususiy mulk 
va erkin xo`jalik tashabbusiga o`rin yo`q. U aholini uch toifaga ajratgan: 

---

24 
1. Faylasuflar - davlatni boshqaruvchilar; 
2. Harbiylar - davlatni boshqarish apparatining bir qismi bo`lib, ular 
biror mulk egasi bo`lish huquqiga ega emas, iste'mol qilish esa ijtimoiy xarak-
terga ega bo`lishi kerak. 
3. "Qora" toifa - dehqon, hunarmand va savdogarlardan bo`lib, ular 
mulk egasi bo`lishi kerak. 
Bu olimning mehnat taqsimoti, tovar, pul va sav-
dogarlarning ajralib chiqishi o`rtasidagi aloqadorlik 
to`g`risidagi fikrini o`sha davr uchun buyuk kashfiyot 
deb baholash mumkin. Ammo, Aflotun qulchilikka 
asoslangan natural xo`jalikni himoya qildi, pul 
funksiyasini muomala doirasidagina deb bilishga hara-
kat qildi, pulni jamiyatdagi dushmanlikning bosh sab-
abchisi deb bildi; u sudxo`rlik operatsiyalarini inkor 
etdi va baholarni me'yorda saqlash yo`li bilan savdo-
garlarning foydasini chegaralashni talab qildi. Aflotun 
qullarni fuqarolar deb tan olmadi va ularni biror toifa-
ga kiritmadi (demak, ular mulk egasi ham bo`lishi mumkin emas). qullar mayda 
ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar bilan birga 2-toifa ahlining cheklanmagan 
talab-ehtiyojlarini to`la-to`kis qondirishlari kerak edi. Shunday qilib, Aflotun 
o`zining ideal, ya'ni bekamu ko`st davlatini barpo etar ekan, qulchilikni abadiy 
saqlash tarafdori edi.