Iqtisodiy tarix faniga kirish
Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
Download 1.83 Mb. Pdf ko'rish
|
1-Mavzu boyicha (1)
|
4.3. Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
◄ Feodalizm sarqitlari XVIII asrning o‘rtalariga qadar Fransiya Yevropada yetakchilik qilishga intildi. Bunga uning Angliya oldida bir muncha ustunlikka ega ekanligi imkon berdi. Fransiya aholisi Angliyanikidan ikki bar- obar ko‘p edi. Fransiya hududi ham kattaroq edi. Fransuz sanoati va savdosi (ayniqsa, tashqi savdo) samarali rivojlandi. yengil sano- at – ipakchilik, jungga ishlov berish, to‘qimachilik, qog‘oz, shisha va farfor, sovungarlik, ko‘nchilik (teriga ishlov berish) yuqori nati- jalarga erishdi. Butun dunyoda fransuz manufakturalari tomoni- dan ishlab chiqarilayotgan kiyim-kechak va matolari, bezaklar va parfyumeriya, mebel va farforlar keng miqyosda tanildi. Manu- fakturalar asosan markazlashtirilgan va uncha katta bo‘lmasdan, 10-50 ishchidan iborat bo‘lgan. XVIII asrning ikkinchi yarmida Fransiya taraqqiyotda orqada qola boshladi. Buning asosiy sababi feodalizm sarqitlarining og‘ir 65 yuki va mavjud hukumatning konservativ siyosatidir. Feodal tarti- blar manufakturalar va savdoni rivojlanishiga to‘siqlik qildi. Sano- atda o‘rta asr sexlari katta ulushga ega edi. Non sotish va olib chiqib ketish ta’qiqlangan edi. Alohida monopol imtiyozlar ba’zi provinsiyalar, savdo kompaniyalari va manufakturalarga tegishli edi. Savdoni rivojlanishiga ichki bojxonalar va o‘lchov va me’yorlarning yagona tizimi mavjud emasligi to‘siqlik qilar edi. Bu cheklovlar sexlarni rivojlanishiga to‘siqlik qildi, ishlab chiqarishni inqiroziga va ichki bozorni torayib borishiga olib keldi. Fransiya iqtisodiyotining asosiy tarmog‘i hisoblangan agrar sektorda asosiy ziddiyatlar shakllandi. Ekin maydonlari, o‘rmonlar va yaylovlarning katta qismiga egalik qilgan dvoryanlik va cherkov mamlakatda o‘z imtiyozi va hukmroligiga ega edilar. Mamlakatda merkantelizm siyosati quyi qatlam (dehqonlar) ni soliq yordamida talash amalga oshirilgan edi. Aholining aynan shu qatlami o‘z daromadlarining 2/3 qismini g‘aznaga to‘lashlari kerak edi. XVIII asrning 80-yy.da soliq tushumlarining yarmidan ortig‘i aksizlarga to‘g‘ri kelar edi. Fransiyada aholining asosiy qismini dehqonlar tashkil etardi (26 mln.kishidan 22 mln kishi – dehqonlar). Bu qatlam obrok to‘lar edi – pullik (senz) va natural (shampar 1 ) non bilan, uning hajmi bug‘doy hosilining 20-26 %ni tashkil etardi. Yana boshqa soliq turlari ham amal qilar edi – jon boshiga, gabel (tuz solig‘i) va cherkov ushri 2 . Juda ko‘p to‘lov va yig‘imlar mavjud edi: parom va ko‘prik yig‘imi, tutun yig‘imi va baliq tutish huquqini beruvchi to‘lov va boshqalar. Huquqbuzarliklar uchun katta jarimalar so- linar edi. Yer egalari hosilsizlikdan katta jabr ko‘rar edilar. XVIII asrda ular o‘ttizdan ortiq edi. Dehqonlarning shaxsiy qaramligi ularni yer egalari xo‘jaligida yiliga 5-15 kun mehnat qilishga ma- jbur qilar edi. XVIII asrning 70-yy. o‘rtalariga kelib fransuz moliyasining na- zoratchisi A.Tyurgo islohotlari natijasida non savdosidagi chek- lovlar bekor qilindi, shaharga olib kirilayotgan oziq-ovqat mahsu- lotlaridan olinadigan bojlar kamaytirildi. Dehqonlarning davlatga 1 История мировой экономики: учебник для вузов / под ред. Г. Б. Поляка, А. Н. Марковой .- 3-е изд., стер. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2008. - С. 161. 2 Daromadning o‘ndan biri miqdorida cherkov foydasiga olinadigan soliq 66 4-MAVZU. YANGI DAVRDA INDUSTRIAL TIZIMNING VUJUDGA KELISHI (XVIII asr) bo‘lgan majburiyatlari bekor qilindi. Savdo-sanoat faoliyatining deyarli barcha turlari barcha cheklovlardan ozod qilindi. Ammo iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar chuqurlashib bordi. Hosil- sizlik, savdo-sanoat inqirozlari, davlat bankrotligi va hukumatning mamlakat xo‘jalik faoliyatini yo‘lga qo‘ya olmasligi – bularning barchasi feodal tizimning tanazzuli chuqurligini va keskin yechim- larga kelish zaruratini keltirib chiqardi. ◄ Buyuk Fransuz inqilobi Barcha boshqa burjua inqiloblari kabi ijtimoiy-iqtisodiy zid- diyatlarni keskinlashuvi natijasida kelib chiqqan Buyuk fransuz burjua inqilobi (1789-1794) butun Yevropa feodolizmiga tahdid soldi. 1789 yilning 14 iyulida Bastiliyani qo‘lga olinishi keyinchalik burjua inqilobiga aylanib ketdi. Avvalombor, birinchi bosqichda (iyun 1979 – avgust 1792 yy.) konstitutsion-monarxiya hokimiyati saqlanib qoldi va bir necha muhim o‘zgarishlar amalga oshirildi. Dehqonlar harakati Ta’sis kengashini 1789 yil avgustida “Feodal tuzumni to‘liq yo‘q qilinishi to‘g‘risida”gi deklaratsiyani qabul qil- ishga undadi. Lekin agrar qonunchilikni ishlab chiqishda dvory- anlarning faqatgina ba’zi huquqlarini cheklashga e’tibor qaratildi. Ular jumlasiga – sen’orlar sudini bekor qilish, dvoryanlarni cheksiz ov qilish huquini bekor qilinishi va boshq. Dehqonlar qaramligini boshqa jihatlari saqlanib qolgan bo‘lib, ularni sotib olish kerak edi, uning narxi esa yigirma yillik renta hajmiga teng edi. Shu davrning o‘zida cherkov mulkini sekulyarizatsiya 1 qilish jarayoni amalga oshirildi. Dvoryanlar va ruxoniylarga beriladigan soliq imtiyozlari bekor qilindi. Barcha fuqarolarga har qanday lavozimni egallash huquqi kafolatlandi. Bir necha burjua islohotlari sanoat va savdoga keng tarqaldi. 1791 yil fevralida Ta’sis kengashi sanoat ishlab chiqarishini qat’iy reglamentga solishni bekor qildi. Sexlar tizimi qisqartirildi. Savdo erkinligi joriy etildi. Barcha imtiyozlar va monopoliyalar, ichki bojx- onalar, non sotishga ta’qiqlar bekor qilindi. 1791 yil martda joriy etilgan yangi bojxona boji proteksionistik xarakterga ega edi. Ammo mehnatkashlar holati kam o‘zgardi. Ish haqining ka- mayishi, narxlarning jadal o‘sishi va chayqovchilik xalqda noro- 1 Cherkov mulkini davlat mulkiga aylantirish 67 zilikni kuchaytirdi. Ta’sis kengashi, xalqni inqilobiy chiqishlaridan cho‘chigan holda, 1791 yil yozida Le Shapele qonunini qabul qil- di (ushbu qonunda ishchilar birlashmasi va ish tashlashlari taq- iqlanib ularga nisbatan pul jarimalari va qamoqxona muddatlari belgilandi). Keyinchalik ishsizlar uchun ochilgan “hayriya ustaxonalari” yo- pildi. Shu bilan birga hukumat tepasidagi yirik burjuaziya soliqqa tortishning yagona tizimini joriy etishda yuqoriroq soliqlarni may- da sanoatchilar zimmasiga yuklashdi. Agrar masala oxirigacha hal etilmagan edi. Feodalizm sarqitlari oxirigacha bartaraf etilmagan edi. 1972 yil avgustida xalq qo‘zg‘aloni natijasida monarxiya tu- zumi ag‘darildi. Hukumat tepasiga jirondistlar – respublikachi burjuaziya vakillari keldi. Bir yildan kam bo‘lgan davr ichida oziq- ovqatga maksimum narx belgilandi. Emigrantlarning konfiskatsiya qilingan yerlarini mayda uchastkalar qilib sotish yoki ularni yillik renta evaziga muddatsiz egalik qilishga berish to‘g‘risida Qonun qabul qilindi. Sobiq feodal huquqlari bilan bog‘liq barcha tergov ishlari bekor qilindi. Agrar va boshqa muammolarni keskin hal etilishi inqilobning uchinchi bosqichi (iyun 1793 – iyul 1794 yy.)ga to‘g‘ri keldi. Parij qo‘zg‘oloni natijasida yakobinlar – inqilobiy demokratlar diktat- urasi o‘rnatildi. Hukumat tepasiga quyidagi siyosatchilar kelishidi - M. Robesper, L. Sen-Jyust, J.P. Marat, J. J. Danton va boshq. Ya- kobinchilar diktaturasining qat’iyatligi ichki va tashqi dushman- larga zarba berib, feodal tuzumni butunlay tugatdi. Xususan, 1793 yil iyunida Konvent dekreti bilan emigrantlarn- ing konfiskatsiya qilingan yerlarini imtiyozli sotish tartibi belgi- landi. Kam ta’minlangan dehqonlar kichik yer maydonlarini sotib olishda boshlang‘ich yerning 5% summasini kiritish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Qolgan summani to‘lash uchun 10 yil muddat beri- lar edi. Dehqonlarning yerlari ularning xususiy mulkiga aylandi. Oziq-ovqat muammosini hal etish maqsadida “tovarlarni chay- qov maqsadida sotib olish” jinoyat deb hisoblana boshlandi. Har bir rayonda oziq-ovqat omborlari tashkil etildi. Non zaxiralarini ro‘yxatdan o‘tkazish bilan maxsus komissarlar shug‘ullanar edilar. Yer egasi va uning oilasining ehtiyojidan ortiq bo‘lgan bug‘doy konfiskatsiya qilinar edi. 1793 yilning kuzidan boshlab birinchi zaruratdagi mahsulotlardan (kiyim-kechak, yoqilg‘i va boshq.) 68 |
