Iqtisodiy tarix faniga kirish

O‘z-o‘zini nazorat qilishga oid savollar 
1. Burjuaziya va yollanma ishchilar sinflarini shakllanishiga 
ta’sir ko‘rsatuvchi omillar nimalardan iborat? 
2. Sanoat to‘ntarilishining shart-sharoitlari nimalardan iborat? 
3. Buyuk Fransuz inqilobining iqtisodiy zamini nimada? 
4. Germaniya siyosiy tarqoqligining iqtisodiy oqibatlari 
nimada? 
71

---

INDUSTRIAL SIVILIZATSIYANING SHAKLLANISHI 
DAVRIDA YEVROPANING IQTISODIY TARAQQIYOTI 
(XIX asr) 
Tayanch atamalar va iboralar: to‘qimachilik sanoati, bug‘ dvi-
gateli, “savdo assotsiatsiyalari”, mustamlaka, fritrederlik, prusscha 
yo‘l 
■ Reja: 
1. Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo’nalishlari 
2. Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari 
3. Germaniyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo’nalishlari 
5.1. Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo’nalishlari 
Sanoat to‘ntarilishi oqibatlari. XIX asrning 30-yillariga kelib 
Angliyada sanoat to‘ntarilishi yakunlandi. Yirik mashinalashgan 
ishlab chiqarish past mehnat unumdorligi va qo‘l mehnatiga asos-
langan hunarmandchilik va manufaktura ustidan g‘alaba qozondi. 
Mamlakatda muhim ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar yuz berdi. XIX 
asr o‘rtalariga kelib Angliya shaharlar va ishchilar shaharchalari 
mamlakatiga aylandi, ularda aholining 86% istiqomat qilar edi. 
Qurilish va sanoatda band bo‘lganlar ulushi 50%gacha ko‘tarildi, 
qishloq xo‘jaligida esa 15%ga pasaydi. 
Paxtani qayta ishlash sanoati. Industrial taraqqiyot yetakchisi 
bo‘lib paxtani qayta ishlash sanoati saqlanib qoldi. To‘qish sta-
noklari bilan jihozlangan fabrikalar soni ko‘paydi. 1800-1870 
yy.da paxta matosini ishlab chiqarish 19 martaga, paxta iste’moli 
1000 martaga o‘sdi. XIX asr o‘rtasiga kelib tekstil va to‘qimachilik 
sanoatida ish kuchining 1/3 qismi band edi. 
◄ Og‘ir sanoat. 
● og‘ir sanoat ham sekin-asta rivojlana boshlandi. Mamlakat-
da 600ta domna pechlari ishlab turardi 
● 1800-1870 yy.da ko‘mir qazib olish 11 marotaba va metallni 
qayta ishlash mahsulotlari 28 marotaba o‘sdi 
72

---

5-MAVZU. INDUSTRIAL SIVILIZATS YANING 
SHAKLLANISHI DAVRIDA YEVROPANING IQTISODIY TARAQQIYOTI
I 
(XIX asr) 
● dunyo bo‘yicha cho‘yan ishlab chiqarishning yarmi, 
toshko‘mir qazib olishning yarmidan ortig‘i Angliyaga to‘g‘ri 
kelardi 
● mamlakatning og‘ir sanoat mahsuloti AQSh, Germaniya va 
Fransiyani mahsulotlaridan 4-5 barobar ortiq edi. 
Bug‘ dvigatellari. Industrial taraqqiyotning yutuqlari asosan 
bug‘ dvigatellarini joriy etilishi bilan bog‘liq. Bu bug‘ transportini 
rivojlanishiga ham olib keldi. Mamlakatning orolda joylashgan-
ligi kemasozlik rivojini taqazo etdi. 1811 yilda Angliyada paroxod 
transporti rivojlana boshlandi, 40-50-yy.dan boshlab yirik okean 
kemalari qurila boshlandi. 
Angliya yirik savdo flotiga ega edi. 1800-1870 yy.da uning ton-
naji 12,5 barobarga o‘sib dunyo tonnajining 60%ni tashkil etdi. 
Angliya “jahon yuk tashuvchi”siga aylandi. 
Jahondagi sanoat yetakchiligini yo‘qotilishi 
● XIX asrning 70-yillariga kelib Angliya o‘z yetakchilik mavqei-
ni yo‘qota boshladi. 
● Mamlakatning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 
1870 yildagi 32%dan XX asr boshiga kelib 18%ga tushib qoldi. 
● Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sur’atlari qisqardi. 
● An’anaviy tarmoqlar ham (tekstil, metallurgiya, ko‘mir) nis-
batan tushkunlik holatiga tushdi. 
● XIX asrda shakllangan ularning texnik asosi eskirgan bo‘lib, 
yangi texnikani ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmagan edi. 
Ingliz monopoliyalari. XIX asrning 80-90 yy.da birinchi ingliz 
monopoliyalari tashkil topdi. Yirik monopolistik birlashmalar 
sanoatning quyidagi tarmoqlarida vujudga keldi – elektrotexnika, 
quvur ishlab chiqarish, kimyo, harbiy va boshqalar. 
Ularga misol: ingliz-german portlovchi moddalar tresti (Dina-
mit-Nobel, 1886 y.), kimyo tresti (Yunayted Alkali, 1890 y.). Mor-
gan moliyaviy guruhi qudratli ingliz-amerika kemasozlik trestini 
yaratdi. 
An’anaviy sanoat tarmoqlarida kam sonli kartellar “savdo as-
sotsiatsiyalari” ko‘rinishida vujudga keldi. 
Paxtani qayta ishlash sanoati uchun matoga ishlov berish va 
bo‘yash bo‘yicha alohida monopoliyalar yaratish xarakterli edi. 
Mustamlakalar. XIX asr o‘rtalariga kelib Angliya qudratli ish-
lab-chiqarish texnik bazadan tashqari katta mustamlaka yerlari-
ga egalikni qo‘lga kiritdi. Mamlakatning qudrati deyarli qaram 
73

---

hududlarni ekspluatatsiyasi evaziga ta’minlanar edi. Mahalliy 
aholini talon-taroj qilish, noekvivalent ayirboshlov, ko‘psonli soliq 
to‘lovlari keng tarqalgan edi. Mustamlakalardagi yerosti va yer 
usti boyliklari talon-taroj qilindi. 
Mustamlakalardan o‘ta past narxlarda zarur xom ashyo va 
oziq-ovqat mahsulotlari olib kelinardi. O‘z navbatida, bepoyon 
Britaniya mustamlaka imperiyasi ingliz tovarlarini monopol narx-
larda daromadli sotishning katta bozori hisoblanar edi. 
Bu davrda Britaniya imperiyasining durdonasi hisoblangan 
Hindiston to‘liq bosib olindi. Hindistonda Britaniya imperiyasi 
aholisining 70% istiqomat qilardi. 1860 yilga kelib ushbu hudud-
da 6,5 mln.kv.km. maydonda 145 mln.kishi yashardi. 
◄ Savdo siyosati. 
● industirlashtirish jarayoni sanoatni qudratini oshirib Angli-
yani “dunyoning fabrikasi”ga aylantirdi va tashqi savdo siyosatin-
ing yo‘nalishlarini o‘zgartirdi 
● Angliya sanoat rivoji bo‘yicha boshqa mamlakatlarni o‘zib 
o‘tib raqobatdan cho‘chimas edi. 
● proteksionizmdan fritrederlikka
1 
(erkin savdoga) o‘tish mam-
lakat iqtisodiyotini yanada rivojlanishiga, kapitalni jamg‘arilishiga, 
industirlashtirish sur’atlarini o‘sishiga sababchi bo‘ldi. 
● xom ashyoning arzon narxlari jahon bozorida ingliz tovar-
larining raqobatbardoshligini oshirdi, ingliz tovarlariga bojlarni 
pasayishiga olib keldi 
● Angliyada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi mam-
lakatning ichki ehtiyojlaridan ancha ko‘p bo‘lib, sanoat mahsulot-
lari eksportini kengaytirdi. 
● XIX asrda Angliya tashqi savdo operatsiyalari hajmi bo‘yicha 
yetakchilik qildi. 1800-1870 yy.da tashqi savdo oboroti 7 maro-
taba (85 mln.dan 611 mln.f.st.gacha) o‘sdi. 
● eksport tovarlari ichida tekstil, mashinalar, ko‘mir, qora met-
allurgiya mahsulotlari katta ulushga ega edi. 
● xom ashyo (paxta, jun) va oziq-ovqat (don, go‘sht va boshq.) 
import qilinardi. 
1 
Кустова Т.Н., Камакина О.В. История экономики: Учебное пособие / РГАТА.-
Рыбинск, 2001.- С. 56. 
74

---

5-MAVZU. INDUSTRIAL SIVILIZATS YANING 
SHAKLLANISHI DAVRIDA YEVROPANING IQTISODIY TARAQQIYOTI
I 
(XIX asr)