Iqtisodiyot” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan kurs ishi

2. Monopoliya va uning faoliyatini cheklash.
Tarixdan ma’lumki antimonopol siyosat yurgizgan birinchi mamlakat AQSH hisoblanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti rivojlangan bir davrda esa deyarli barcha mamlakatlar monopoliyaga qarshi jiddiy kurash olib bormoqda(ba’zi davlatlar.bundan.mustasno).Monopoliyagaqarshiqonunfirmalardajamiyatuchunxavflibo’lganmonopolistikhokimiyatnito’planishinicheklashgaqaratilgan.Monopolistik hokimiyat yuqorida aytganimizdek, monopolistning bozor narxiga ta’sir qilish kuchini bildiradi.Qaysi firma bozor narxiga ko’proq ta’sir qila olsa, u ko’proq monopolistik hokimiyatga ega bo’ladi. Davlatning antimonopol siyosati esa shunga o’xshash nohush holatlarning oldini olish maqsadida amalga oshiriladi. Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib boʻlgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga oʻtayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilganHozirgi kunda dunyoning aksariyat davlatlarining iqtisodiyoti samarali raqobat tamoyillariga asoslanadi va erkin tadbirkorlik. Qariyb 90 mamlakatda monopoliyaga qarshi qonunlar qabul qilingan. Birinchidan, biz AQShning raqobat davlat siyosatini ko'rib chiqamiz, chunki boshqa ko'plab davlatlar ushbu mamlakatning monopoliyaga qarshi qonunlarini asos qilib olgan. Keyin biz G'arbiy Evropa va Yaponiyada kompaniya boshqaruvining xatti-harakatlarini qisqacha muhokama qilamiz. AQShda monopoliyaga qarshi siyosat. AQSHning monopoliyaga qarshi siyosatining maqsadi iqtisodiy agentlarning muayyan amaliyotining raqobatga taʼsiri nuqtai nazaridan yoʻl qoʻyilishi mumkinligini aniqlashdan iborat. Bu mamlakatda monopoliyaga qarshi siyosat federal va tomonidan amalga oshiriladi mahalliy sudlar; Adliya departamentining monopoliyaga qarshi kurashish bo'limi (bosh qonun chiqaruvchi organ); Federal Savdo Komissiyasi (bosh ijroiya organi). Qo'shma Shtatlarda qabul qilingan asosiy qonun hujjatlariga quyidagilar kiradi: Sherman qonuni (1890), trastlarni taqiqlashni, davlatlar o'rtasidagi savdoni monopollashtirish amaliyotini taqiqlashni nazarda tutadi. Firmalarning raqobatga qarshi harakatlari jinoiy huquqbuzarlik sifatida ko'rib chiqiladi, bu 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazoni nazarda tutadi; kompaniyalar uchun 1 million dollargacha va jismoniy shaxs uchun 100 000 dollargacha jarima yoki kompaniyani tugatish. Bu yerda monopoliya deganda firmaning bozordagi hukmron mavqei tushuniladi; Kleyton qonuni (1914), bu umumiy raqobat vaziyatini qo'llab-quvvatlashga urg'u beradi. U raqobat tahdidi ostida qo'shilishlarni taqiqlaydi va asosan gorizontal qo'shilishlarga qarshi qaratilga2015 yilda FAS Rossiya raqobatni rivojlantirishga qaratilgan turli sohalarda ishlab chiqarish munosabatlarini o'zgartiradigan asosiy qarorlarni tayyorlash va amalga oshirish ustida ishlashni davom ettirdi. O'zgartirilgan asosiy sud pretsedentlari qarorlari qabul qilindi mavjud tartib kabi sohalarda:
-neft mahsulotlari bozori;
-aviatsiya;
-telekommunikatsiya;
-metallurgiya;
-farmatsevtika;
-avtomobil sanoati;
-elektroenergetika sanoati;
-kimyo sanoati va boshqalar.n;
Mamlakatimizda monopoliyaga qarshi qonunlar ilk bor ishlab chiqilayotgan bir paytda va ishlab chiquvchilarning nafaqat yetarli bilim va tajribasi yo‘qligi, balki hokimiyat va tartib-intizom o‘rtasida aniq va kuchli qarshilik mavjud bo‘lganda ham. ular mukammal emas va yanada rivojlantirish va rivojlantirish kerak. Rossiya Federatsiyasining monopoliyaga qarshi qonunchiligi Qo'shma Shtatlarning monopoliyaga qarshi qonunchiligiga qaraganda zaifroqdir, agar ular mavjud monopoliyalarga qarshi aniq choralarni o'z ichiga olmaydi va javobgarlar uchun javobgarlikning juda zaif, samarasiz shakllarini taklif qilsa. Monopoliyaga qarshi qonunlarimizda haddan tashqari qattiqlik va moslashuvchanlik mavjud bo'lgan ba'zi masalalarda jiddiylik yo'qligi bilan bir qatorda, boshqa masalalar. Monopoliyaga qarshi siyosat davlatning raqobatbardosh bozor tuzilmalarini shakllantirishdagi asosiy faoliyatidir. U tovar bozorlari va raqobatni rivojlantirishga ko‘maklashish, monopolistik faoliyat va adolatsiz raqobatning oldini olish, cheklash va bostirish, iste’molchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Monopoliyaga qarshi siyosat - davlat tomonidan tegishli qonunchilik, soliqqa tortish tizimi, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, kichik biznesni rag'batlantirish va boshqalarni o'z ichiga olgan chora-tadbirlar majmui.Umuman olganda, bu siyosat ishlab chiqarishni monopollashtirishga va ishlab chiqaruvchilar o'rtasida raqobatni rivojlantirishga qarshi qaratilgan. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati monopoliyaga qarshi qonunlar va adolatsiz raqobatni bostirish to'g'risidagi qonunlarga asoslanadi. Monopoliyaga qarshi siyosat raqobatni rivojlantirishga, bozor ishtirokchilarining monopolistik faoliyati va bozorda monopoliyalarning shakllanishiga to'sqinlik qiluvchi shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Monopoliyaga qarshi tartibga solish - bu davlat tomonidan amalga oshiriladigan va bozor raqobati sharoitlarini ta'minlashga va bozor mexanizmining normal ishlashiga tahdid soladigan ortiqcha bozor monopoliyasining oldini olishga qaratilgan iqtisodiy, ma'muriy va qonunchilik choralari majmuidir. Monopoliyaga qarshi tartibga solish ishlab chiqarishning kontsentratsiya va monopollashuv darajasini tartibga solish, korxonalar strategiyasi va taktikasini, tashqi iqtisodiy faoliyatni, narx va soliqni tartibga solishni o'z ichiga oladi. Monopoliyaga qarshi siyosat doirasida davlat mamlakat iqtisodiyotini monopoliyadan chiqarish va mahsulot narxlarini cheklash nuqtai nazaridan mavjud monopoliyalar faoliyatiga aralashish strategiyasini amalga oshirmoqda. Monopoliyadan chiqarish - monopoliyani cheklash va raqobatni rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosati. O’zbekistonda monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risidagi qonun 1992 yil belgilandi. Unda bozorda ataylab taqchillik hosil qilish narxlarni monopollashtirish,raqobatga to’sqinlik qilish va uni g’irrom usullarini qullash taqiqlanadi. Davlatning monopol korxonalarining tartibga solish usullari:Obektning xujalik yurutuvchi jamiyatlar va shirkatlar tarkibidan chiqish tartibidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi.1.Monopol mavqedagi korxonalare maxsulotlariga narxlarning eng yuqori yoki rentabellikning chegarasini belgilab quyish kabi bir qator qonunlar belgilab quyilgan. «Monopol faoliyatni cheklash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga (1992 yil) ko‘ra, bozorda ataylab taqchillik hosil qilish, narxlarni monopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga to‘sqinlik qilish, raqobatning g‘irrom usullarini qo‘llash man etiladi. Qonunni buzuvchilar raqibiga yetkazgan zararni qoplashlari, jarima to‘lashlari, g‘irromlik bilan olgan foydadan mahrum etilishlari shart. bozorning monopollashuvini cheklash; raqobatchi kompaniyalar qo‘shilishini taqiqlash; monopol narxlar belgilashni taqiqlash; raqobatni madaniylashgan tarzda olib borishni qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu Qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996-yil 27-dekabrdagi “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonunini amalga kiritish tartibi haqida”gi qarori bilan o‘z kuchini yo‘qotgan.
Ushbu Qonun tadbirkorlikni rivojlantirish va jamiyat manfaatlarini himoya qilish maqsadlarida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining xo‘jalik yurituvchi subyektlarning raqobatlashuvi-bahslashuviga yo‘l bermaydigan, cheklab qo‘yadigan yoki uni yo‘q qilinadigan qo‘shimcha foyda olish maqsadidagi harakati yoki harakatsizligini anglatuvchi monopolistik faoliyatning oldini olish va payini qirqishning huquqiy asoslarini belgilab beradi.
Keyingi paytda Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasi tomonidan 42 ta normativ-huquqiy hujjat loyihalari ishlab chiqilgan, davlat unitar korxonalari soni 22 foizga qisqargan. Bugungi kunda 75 ta tashkilotda monopoliyaga qarshi komplayens tizimi joriy etilgan, davlat idoralari va mahalliy hokimlik organlarining 1,5 mingta raqobatga zid qarorlari bekor qilingan... Bu kabi raqamlar, oʻz navbatida, soʻngi paytda iqtisodiyotda raqobat muhitini taʼminlash va isteʼmolchilar huquqini himoya qilish borasida amalga oshirilgan ishlardan dalolat beradi. Shu oʻrinda Prezidentimizning 2020-yil 28-may kuni oʻtkazilgan yigʻilishdagi ushbu soʻzlari yodga keladi:

— Raqobat boʻlmasa, sifat boʻlmaydi, narx tushmaydi. Zamon oʻzgaryapti, lekin monopol korxonalar oʻzgara olmayapti. Qatʼiy choralar koʻrish vaqti-soati keldi. Iqtisodiyotda bu hayot-mamotimiz...

Shunday ekan, oʻtgan vaqt mobaynida masʼul idoralar oʻz zimmalaridagi ishlarni rivojlantirish, monopoliyaga qarshi kurashish yuzasidan qatʼiy choralar koʻrish, mutlaqo yangi tizim yaratish, umuman barcha sohada shiddat bilan oʻzgarayotgan davrda raqobatga tayyor boʻlish yuzasidan yuklatilgan vazifalarni qanday bajaryapti? Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, davlat xarid narxlarining shaffofligi va xolisligini taʼminlash boʻyicha koʻrilayotgan choralar amalda qanday natijalar beryapti? Prezidentimizning 2019-yil 14-yanvardagi “Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmoniga binoan, Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasini alohida davlat tashkiloti sifatida ajratish maqsadga muvofiq deb topildi hamda 2020-yil 6-iyuldagi “Raqobat muhitini yanada rivojlantirish va iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi farmoniga muvofiq, qoʻmita Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati va Prezidentga hisobdor qilib belgilandi. Qoʻmita tomonidan yangi tizimning huquqiy asoslarini mustahkamlashga, qabul qilingan hujjatlar raqobat muhitini rivojlantirishga xizmat qilishiga alohida eʼtibor qaratib kelinyapti. Keyingi paytda 42 ta normativ-huquqiy hujjat loyihalari ishlab chiqildi. Misol uchun Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 29-martdagi qarori bilan 2021-2025-yillarda davlat ishtirokidagi korxonalarni boshqarish va isloh qilish strategiyasi tasdiqlandi va uning asosiy yoʻnalishlari etib davlat ishtirokidagi korxonalar, shu jumladan, DUKlarning asoslantirmasdan tashkil etilishiga, yoʻl qoʻymaslik hamda raqobat rivojlangan sohalarda davlat ishtirokini cheklash, “sot yoki tushuntir” tamoyilini joriy etish belgilandi monopol korxonalarning kamida 80 foizida ushbu tizimini joriy qilish nazarda tutilgan. Bugungi kunda 79 ta, shundan 10 ta davlat ishtirokidagi korxonada, 33 ta monopol, 14 ta mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organi va 22 ta davlat boshqaruvi idorasida monopoliyaga qarshi komplayens tizimi joriy etildi.
Hukumat qarorida barcha normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinishida ularning raqobat muhitiga taʼsirini baholash majburiy oʻtkazilishi belgilab qoʻyildi. Qoʻmita tomonidan 820 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari raqobatga taʼsiri baholangan, shundan qariyb 70 foizida raqobatga zid normalar mavjudligi aniqlangan. Bundan tashqari, davlat organlari va mahalliy hokimlik organlarining 1,5 mingta raqobatga zid qarorlari bekor qilindi. 2021-yil 1-yanvardan buyon 1000 ga yaqin belgilangan byurokratik jarayonlar qisqartirildi. Xususan, 68 ta litsenziyalanadigan faoliyat va 34 ta ruxsatnomalar bekor qilindi hamda tartibga solishning muqobil usuliga oʻtkazildi. Natijada, tadbirkorlik subyektlarining yiliga qariyb 125 milliard soʻm mablagʻi iqtisod qilinib, oʻz ixtiyorida qoladigan boʻldi..
Bu va boshqa hujjatlarning ijrosini taʼminlash doirasida soʻnggi ikki yilda DUKlar soni 22 foizga, davlat ulushi mavjud MCHJlar soni 23 foizga, jami davlat ishtirokidagi korxonalar esa 35 foizga qisqardi.

.