Iqtisodiyot” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan kurs ishi

1.Monopoliyaning vujudga kelishi va uning iqtisodiyotagi tasiri.
Monopoliyaning vujudga kelishining asosiy sabablari ishlab chiqarishnig to‘plami, kapitalning markazlashuvi, fan texnika taraqqiyoti, davlatning ayrim faoliyat sohalarini qo‘llab-quvvatlashi, ishlab chiqarishdagi obektiv texnalogik zaruiyati, o’zaro kelishishi.Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.
Monopoliyaning turlari: tabiiy monopoliyalar, iqtisodiy monopoliyalar, kartel, sindikat,trest va konsern.
Tabiiy monopoliyalar- iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va texnalogik xususiyatlari taqazo qilib ,ular raqobatni qo’llash mumkun bo’lmagan yoki qiyin bo’lgan sohalarni o’z ichiga oladi.Masalan;Suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari, temir yo’l transporti, harbiy - mudofaa majmuasi korxonalari.
Iqtisodiy monopoliyalar- ishlab chiqarish va kapitalning to’planishi hamda korxonalarning turli yullari bilan birlashishi natijasida vujudga keladi.
Kartel-bir tarmoq korxonalirining ittifoqi bo’lib , uning ishtirokchilari to’liq iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, faqat ishlab chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari to’g’risida kelishib oladi.
Sindikat-bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar birlashmasi bo’lib, uning a’zolari ishlab chiqarish sohasida mustaqilligini saqlab qoladi, maxsulot esa sindikat mulki sifatida saqlanib qoladi.
Trest- ishlab chiqarish vositalari va maxsulotga birgalikda egalik qiluvchi korxonalar guruhi bo’lib, foyda qo’shilgan kapital hajmiga qarab taqsimlanadi.
Konsern- formal mustaqil korxonalar ittifoqi bo’lib, uning doirasiga bosh firma barcha qatnashchilar ustidan moliyaviy nazoratni tashkil qiladi.
Monopoliyaga qarshi faol choralarni amalga oshirish uchun moliya vazirligi tizimida monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bosh boshqarmasi tuzildi. Boshqarmaga ro'yxatga kiritilgan monopoliya mavqyeidagi korxonalar mahsuloti bo'yicha narxlarni va rentabillikni tartibga solib turish huquqi berildi.1996 yil 1 iyul holati bo'yicha respublika va mahalliy bozorlar Davlat reyestrida 5153 ta mahsulot, tovarlar, ishlar va xizmatlar turi bo'yicha jami 878 korxona hisobga odashgan. Respublikada monopol mavqyeiga ega bo'lgan korxonalarni Davlat reyestriga kirishi uchun mezonlar belgilashda jahon tajribasi hamda o'tish davrining o'ziga xos jihatlari hisobga olinadi. Hozirgi davrda Respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35%idan ortiq bo'lsa, bu korxona monopolistik korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi.Oziq-ovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% deb belgilangan.Respublikada monopoliyalar ro'yxatiga kirgan korxona (tarmoq) larning bozordagi mavqyeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi. Oligopoliya — tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.Oligopoliya (oligo... va yun. poleo — sotaman) — bozorni tashkil etish shakllaridan biri. Guruh monopoliyasi, oz sonli yirik korxona (firma)larning bozorda yoki bironbir xoʻjalik soxasida hukmronligi. Oligapoliya uchun bozorda bir necha sotuvchining boʻlishi xos, ammo umumiy bozor sav-dosi hajmida ulardan har birining hissasi juda katta boʻlganidan, har bir sotuvchi oʻzi taklif etadigan mahsulotlar miqdorini oʻzgartirishi bilan narxlarda ham oʻzgarishlar yuz beradi. Firmalarning uncha koʻp boʻlmasligi yashirincha kelishishlarga qulaylik tugʻdiradi. Bu esa, oʻz navbatida, ularga nar-xlarni belgilash, bozorni boʻlish yoki taqsimlash va boshqacha yoʻllar bilan oʻzaro raqobatni cheklashda qoʻl keladi. Yashirincha kelishishning bir qator shakllari (kartel bitimi va boshqalar) bor. Monopoliya kabi Oligapoliya ham nomukammal raqobat koʻrinishi hisoblanadi. Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga Oʻzbekistonda sement (asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), koʻmir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Shargʻun) va Boysun (Toʻda) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin. Monopoliya mamlakat iqtisodiyoti uchun keskin salbiy oqibatlarning butun majmuasi bilan bog'liq. Kam ishlab chiqarish, oshirilgan narxlar va samarasiz ishlab chiqarish monopolistik suiiste'mollarning aysbergining faqat uchi. Monopol firma mijozini yuqori narxlarga chidashga majbur qiladigan bir xil sabablar uni mahsulotlarning sifatsizligi, ularning eskirishi (sekinlashuvi) bilan rozi qiladi. texnik taraqqiyot), xizmat ko'rsatishning etishmasligi va iste'molchi manfaatlarini mensimaslikning boshqa ko'rinishlari, chunki tanlov yo'q.
Monopolistning hamma narsaga qodirligi, sanoat yo'lidagi engib bo'lmaydigan to'siqlar tufayli, hatto uzoq muddatda ham hech narsa bilan tahdid qilmaydi. Bu muammoni faqat bozor hal qila olmaydi. Bunday sharoitda monopoliyaga qarshi ongli siyosat yurituvchi davlatgina vaziyatni yaxshilashi mumkin. Bizning zamonamizda bittasi yo'qligi bejiz emas rivojlangan davlat(va bu ma'noda Rossiya bundan mustasno emas), bu erda monopoliyaga qarshi maxsus qonunchilik bo'lmasa va uning bajarilishini nazorat qilish uchun maxsus vakolat bo'lmaydi.
Monopoliya shartnomalarini taqiqlovchi birinchi qonun 1889 yilda Kanadada, keyin esa AQShda qabul qilingan - Sherman qonuni, odatda "Iqtisodiy erkinlik xartiyasi" (1890) deb nomlanadi. Ushbu qonunga ko'ra, monopoliyani yaratish jinoiy jazoni o'z ichiga olgan jinoyatdir: 5000 AQSh dollarigacha jarima (keyinchalik 50 000 AQSh dollarigacha ko'tariladi) va bir yilgacha ozodlikdan mahrum qilish. Ushbu modeldan ko'p o'tmay, Avstraliya va Yangi Zelandiyada qonunlar qabul qilindi. Sherman qonuni 1914, 1936, 1959 yillarda to'ldirildi. Yevropa davlatlarining monopoliyaga qarshi qonunlari 30-yillarda qabul qilingan (Belgiya - 1935; Niderlandiya 1935; Daniya 1937).
Mahalliy yoki milliy AQSh bozorining monopollashuvi odatda 60% ga teng yoki undan ko'p ulush hisoblanadi. 90-100% bozor ulushi AQShda to'liq monopoliya hisoblanadi. Bunday ulushga ega bo'lgan monopolist korporatsiya yo so'zsiz tugatiladi yoki davlatning qattiq nazorati ostida bo'ladi. Tabiiy monopoliyaning salbiy tomonlarini hal qilishning asosiy usuli - bu tabiiy monopoliya tovarlariga narxlarni belgilash va/yoki ularni ishlab chiqarish hajmi ustidan davlat nazorati (masalan, majburiy xizmat ko'rsatilishi lozim bo'lgan iste'molchilar doirasini aniqlash). Narxlarni tartibga solishdan tashqari, tabiiy monopoliyalar tuzilmasini isloh qilish, ayniqsa, mamlakatimizda ham ma’lum foyda keltirishi mumkin. Rossiyada yagona korporatsiya doirasida tabiiy monopoliya tovarlarini ishlab chiqarish ham, raqobat sharoitida ishlab chiqarish uchun samaraliroq bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarish ham ko'pincha birlashtiriladi. Bu assotsiatsiya, qoida tariqasida, vertikal integratsiya tabiatidir. Natijada milliy iqtisodiyotning butun bir sohasini ifodalovchi yirik monopolist shakllanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan qizg‘in muhokama qilinayotgan islohotlarning mazmun-mohiyati tabiiy monopoliyalar faoliyatida raqobatni rivojlantirishga qaratilgan. Rossiyada davlat tartibga solish faoliyatiga e'tibor qaratilgan monopol narxlarni tartibga solish. Davlat tabiiy monopoliya mahsulotlari uchun narxlarni yoki ularning chegaraviy darajasini belgilaydi.