Iqtisodiyоt” fanidan O’quv-uslubiy majmua farg’ona-2022

2015 yil 9 oy yakunlari bo‘yicha O‘zbekistonda Monopol korxonalar Davlat Reestrida 127 ta korxona va 122 turdagi mahsulot va xizmatlar kiritilgan
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid hisoblanadi:
- xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan bozordagi ustunlik holatining suiiste’mol qilinishi (5-modda);
- xo’jalik sub’ektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari (o’zaro kelishilgan xatti-harakatlari) (6-modda);
- davlat boshqaruvi organlari va mahalliy hokimiyat organlarining raqobatni cheklashga yo’naltirilgan xatti-harakatlari (7-modda);
- insofsiz raqobat (8-modda).
Jumladan, Respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar bozordagi shu turdagi mahsulotning 35 foizidan ortiq bo’lsa, bu korxona monopolistik korxona sifatida Davlat Reestriga kiritiladi. Oziq-ovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20 foiz deb belgilangan.
Respublikada monopoliyalar ro’yxatiga kirgan korxona (tarmoq) larning bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullardan ikkitasini ajratib ko’rsatish lozim:

Agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar bozordagi shu turdagi mahsulotning 35 foizidan ortiq bo‘lsa, bu korxona monopolistik korxona sifatida Davlat Reestriga kiritiladi.
1. Monopol mavqeidagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabillikning chegarasini belgilab qo’yish.
2. O’z monopol mavqeini suiiste’mol qilgan monopo-listik birlashmalarni bo’lib tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul Vazirlar Mahkamasining (1994 yil 18 iyuldagi 366 sonli) qarori bilan tasdiqlangan «Ob’ektlarning xo’jalik yurituvchi jamiyatlar va shirkatlar tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi Nizom» asosida amalga oshiriladi.
2015 yil 9 oy yakunlari bo’yicha O’zbekistonda Monopol korxonalar Davlat Reestrida 127 ta monopol korxona ro’yxatga olingan bo’lib, ular 122 turdagi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarmoqda. O’zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi» (1996 yil, aprel) qonuni asosida g’irrom raqobatga, shu jumladan respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarni chiqarishga yo’l qo’ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e’tibor beriladi.
Raqobatchilik muhitini shakllantirish maqsadida va davlatga qarashli bo’lmagan sektorni qo’llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga ko’maklashish fondi tashkil etildi. Raqobatchilik muhitini shakllantirishga ko’plab xalqaro tashkilotlar ham faol qatnashmoqda. Jumladan YuNIDO yordamida bir nechta biznes inkubatorlar tashkil etildi. Evropa jamiyati Komissiyasi Amaliy aloqalar markazini, Germaniya texnikaviy ko’maklashuv jamiyati kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash markazini tashkil etdi.Respublikada raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda amalga oshirilayotgan barcha ishlar bozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga xizmat qiladi.

O‘zbekistonda barcha monopoliyalar faoliyati ustidan nazorat qiluvchi organ bu – O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi hisoblanadi.
Tabiiy monopoliyalarni tartibga solish yo’llari.
Tabiiy monopoliyalar – iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va texnologik xususiyatlari taqozo qilib, ular raqobatni qullash mumkin bo’lmagan yoki qiyin bo’lgan sohalarni o’z ichiga oladi. Bular: Suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari; Temir yul transporti; Harbiy-mudofaa majmuasi korxonalari.
Tabiiy monopoliyalar ob’ektiv shart-sharoitlarga ko’ra ayrim sohalarda ham qonuniy tartibda vujudga keladi va amal qiladi. Masalan, kamyob er osti boyliklarni qazib olishda, choy, uzumning alohida navlarini etishtirishda takror ishlab chiqarilmaydigan tabiiy resurslar, jumladan alohida unumdor er uchastkalarga egalik ishlab chiqaruvchiga monopol mavqeini ta’minlaydi.
Davlat tabiiy monopoliyalarni tartibga solish maqsadida ularning mahsulot (xizmat) lariga narxlar va tariflar darajasini, shuningdek taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar turiga doir asosiy ko’rsatkichlarni nazorat qiladi.
Davlatning tabiiy monopoliyalarni tartibga solish usullarini qo’llashidan maqsad quyidagilardan iborat:
- tabiiy monopoliyalarning sodir etishi mumkin bo’lgan monopol holatini suiiste’mol qilishini oldini olish;
- iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish;
- jamiyat manfaatlari yo’lida monopol tarmoq ishlab chiqarishining rivojlanishini qo’llab-quvvatlash.
Ushbu maqsadlarga erishish iqtisodiyotda joriy etilgan tartibga solish usullarining qanchalik samarali ishlashini hamda har qanday davlatda qabul qilingan nazorat qilish mexanizmlarining optimal tashkil etilganligiga bog’liq.
O’zbekiston iqtisodiyotida tabiiy monopoliya sub’ektlari faoliyati ustidan nazorat qilishning bir qator usullarini qo’llaniladi. Ularning huquqiy asosi va tartibi O’zbekiston Respublikasi «Tabiiy monopoliyalar to’g’risida»gi qonunning 9-moddasida belgilangan bo’lib, «tabiiy monopoliya sub’ektlari faoliyati ustidan davlat nazorati monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan amalga oshiriladi».
O’zbekistonda barcha monopoliyalar faoliyati ustidan nazorat qiluvchi organ bu – O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi hisoblanadi.
Monopoliyaga qarshi davlat organlari tabiiy monopoliyalarning quyidagi faoliyatlari ustidan nazorat qiladi:
1) tabiiy monopoliya sub’ekti asosiy vositalarga nisbatan mulk huquqini yoki foydalanish huquqini qo’lga kiritadigan bitimlar ustidan (agar bunday asosiy vositalarning balans qiymati tabiiy monopoliya sub’ekti o’z kapitali qiymatining 10 foizdan ortiq bo’lsa);
2) tabiiy monopoliya sub’ekti asosiy vositalarning bir qismiga nisbatan mulk huquqini yoxud ularga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini xo’jalik

yurituvchi boshqa sub’ektga o’tkazadigan bitimlar ustidan (agar bunday asosiy vositalarning balans qiymati tabiiy monopoliya sub’ekti o’z kapitali qiymatining 10 foizdan ortiq bo’lsa);

3) iste’molchilarga realizatsiya qilinadigan tovarlar hajmi bo’yicha shartnomalarga rioya etilishi ustidan;
4) tovarlar narxini chiqarish hamda narxlar (tariflar)ni qo’llash tartibiga rioya etish ustidan;
5) tabiiy monopoliya sub’ektlarining tashkil etilishi, qayta tashkil etilishi va tugatilishi ustidan.
Nazoratning boshqa bir xil usuli – bu tabiiy monopoliya sub’ektlarining har bir qiladigan ayrim xatti-harakatlari uchun tegishli ruxsat olish yo’li bilan amalga oshirilib turiladi. Ya’ni, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, agar tabiiy monopoliya sub’ektlari o’zining o’n foizdan ortiq balans qiymatiga ega bo’lgan asosiy vositalarini tasarruf etish yuzasidan tuziladigan bitimlari, yoxud ularni egalik qilish bilan bog’liq harakatlari uchun oldindan monopoliyaga qarshi davlat organiga tegishli axborot hamda bunday harakatlarni amalga oshirishga rozilik so’rab iltimosnoma taqdim etishi shart, deb belgilab qo’yilgan.
Agar bunday harakatlar monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan muvofiq emas deb topilsa, rad etilishi ham qonunda o’z aksini topgan.Bunday nazoratning o’rnatilishidan maqsad, tovar bozorlaridagi kompaniyalar monopol mavqeining yanada oshib ketishi, mutlaq hukmronligiga olib kelishi, iste’molchilarning haq-huquqlariga ziyon keltirishi xavfini kuchayishiga sabab bo’lishi mumkin.
O’zbekiston iqtisodiyotida tabiiy monopoliya sub’ektlariga nisbatan o’rnatilgan bunday nazorat usullari jahon amaliyotiga mos keladi va ular tabiiy monopoliya sub’ektlarining o’z ustun mavqeini suiiste’mol qilishlarini oldini olishga, belgilangan narxlarni asossiz oshirishlarini oldini olishga, iste’molchi manfaatlariga mos ravishda sifatli xizmat qilishga, tovar bozorlaridagi ularning ustun mavqeni qattiq boshqarib turishga qaratilgan.