Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

2. Antik dunyodagi iqtisodiy fikrlar
A) Qadimgi Gretsiya: Ksenafont va Platon iqtisodiy qarashlari
Iqtisodiy fikrlar qadimgi Gretsiyada yana ham rivojlantirildi. Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida iqtisodiy muammolar maxsus tadqiqot ob’ektiga aylandi. Buni Sokratning shogirdi, Platonning zamondoshi Ksenofont (er. avv. 430-355 y.) asarlarida yaqqol ko’rish mumkin. Uning ko’p sonli asarlari ichida «Daromadlar to’g’risida» va «Ekonomikos» (xo’jalik to’g’risida ta’lim) maxsus iqtisodiy asarlari alohida ahamiyatga ega.
Ksenofont «Daromadlar to’g’risida» asarida Afina davlatining iqtisodiy holatini tahlil qilib uni yaxshilashning uch yo’lini tavsiya etadi:

1. 
   Xorijiy kishilardan olinadigan soliqni ko’paytirish, ularning Afinaga kelishini rag’batlantirish;
   
2. 
   Kumush qazib olishni kengaytirish;
   
3. 
   Qullar savdosini tashkil etish.
   

«Ekonomikos» asarida, hamda Ksenofontning alohida mulohazalarida quldorlik xo’jaligi iqtisodiyotiga tavsifnoma beriladi.
Ksenofont qishloq xo’jaligini xalq xo’jaligining eng asosiy tarmog’i deb hisoblagan. «qishloq xo’jaligi rivojlansa, - deb yozadi u, - boshqa faoliyat turlari ham rivojlanadi. Agar dehqonchilik pasaysa, u holda uning bilan birga suv va qurg’oqlikdagi barcha boshqa sanoat faoliyati tarmoqlari halok bo’ladi».
Ksenofont iqtisodiy fikrlar tarixga birinchilardan bo’lib mehnat taqsimotini tahlil qilgan olim sifatida kirib keldi. U o’zining «Kiropediya» asarida shunday yozadi: «Kichkina shaharlarda bitta ustaning o’zi yotoq joy, eshik, plug, stol yasaydi, ko’pincha o’sha odamning o’zi uy ham quradi... Albatta, bunday har xil hunar bilan shug’ullanuvchi odam, hammasini bir xilda yaxshi tayyorlashi mumkin emas. Aksincha, yirik shaharlarda har bir buyumga ko’pchilikning ehtiyoj sezishi tufayli, har bir ustaga o’zini boqish uchun bitta hunar yetarli. Ko’p joylarda o’sha hunarning hatto bir qismi ham kifoya: masalan, bir usta erkaklarning oyoq-kiyimini tikadi, boshqasi esa - xotinlarning. Ba’zida esa odam faqat boshmoq uchun yarim mahsulot tayyorlab, boshqasi - charm kesib, uchinchi biri bichib berib, to’rtinchisi esa - ularning hammasini birlashtirib tikib hayot kechirish uchun xaq topadi. O’z-o’zidan ma’lumki, kim muayyan cheklangan ish turi bilan shug’ullansa, o’sha uni eng yaxshi qilib bajarishga qodir».
Har qanday tovarning ikki yoqlama xarakterini, ya’ni uning foydaliligini va almashuv qobiliyatini birinchilardan bo’lib tushingan ham Ksenofont hisoblanadi. Bundan tashqari, natural xo’jalik kontseptsiyasi tarafdori va shunga ko’ra sudxo’rlikka qarshi bo’lganiga qaramay, u pulning zarurligi va foydaliligini tan olgan va unga xos bo’lgan muomala vositasi va jamg’arish vositasi funktsiyalarini ko’rsatib bergan.
Natural xo’jalik kontseptsiyasi yunon mutafakkiri Platonning (er. avv. 427-347 y.) iqtisodiy qarashlari uchun ham xarakterli bo’lgan. Bu uning «Davlat» va «qonunlar» asarlarida o’z aksini topgan. Birinchisida ideal davlat tuzumi loyihasi shakllantirilgan bo’lsa, ikkinchisida real haqiqatga ancha yaqin davlat tasvirlangan. Platon «Davlat» asarida ideal ijtimoiy tuzum nazariyasini yaratib, iqtisodiy ta’limotlar tarixiga katta hissa qo’shdi. Mazkur asarda ijtmoiy manfaatlarni himoya qilishda oqsuyaklarning roliga yuqori baho beriladi, negaki faylasuflarni o’z tarkibiga kirituvchi bu toifa boshqa bir toifa - harbiylar (armiya) bilan birga, davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgach, olimning fikriga ko’ra, butun jamiyatni boshqaradi. Bunda faylasuflar ham, harbiylar ham xech qanday mulkga egalik qilmaydilar (davlat manfaatlari yo’lida chalg’ib ketmaslik uchun); ularning moddiy ta’minotini tekischilik printsipi asosida davlat o’z zimmasiga oladi. Barcha xo’jalik ishlari, shu jumladan mulkka egalik qilish, uni tasarruf etish ideal davlatdagi uchinchi toifa hisoblangan-er egalari, savdogarlar va hunarmandlar zimmasiga yuklanadi. Qullar - erkin fuqarolar mulki, va shuning uchun «Davlat» muallifi tomonidan ular hech bir toifaga kiritilmadi.
«Qonunlar» asarida Platon boshqa bir loyihani tavsiya etadi va unda davlat ta’minotida bo’lgan, ya’ni yuqori toifali «fuqarolarning» moddiy ta’minoti to’g’risidagi oldin ilgari surilgan g’oyalar rivojlantirilgan. Bu yerda faylasuf tekischilik printsipdagi jamiyat tuzilishining ayrim sotsial-iqtisodiy elementlarning tavsifini boshqalardan oldin ko’ra bilgan. Xususan, barcha fuqarolar, Platon fikricha, ideal davlatda (qur’a bo’yicha) uy-joy, yer olishlari mumkin. Buning ustiga yer faqat unga egalik qilish va undan foydalanish huquqi bilan (ya’ni to’la bo’lmagan mulk huquqi) berilgan bo’lsa ham, uni olgan kishi keyinchalik bolalarining biriga aynan shu shart bilan meros qoldirish imkoniyatiga ega bo’lgan. Fuqarolar umumiy mulkining qimmati to’rt martadan ko’p farq qilmasligi kerak.
Platonning har ikkala loyihasida o’xshashlik mavjud: davlatni boshqaruv apparati (birinchi loyihada) va fuqarolar (ikkinchi loyihada) oltin va kumushga ega bo’lishlari va sudxo’rlik bilan shug’ullanishlari mumkin emas. U xuddi Ksenafontga o’xshab, dehqonchilikni iqtisodiyotdagi asosiy tarmoq deb hisobladi, hunarmandchilik va savdoni jamiyatda uncha e’tiborli bo’lmagan mashg’ulotlar turiga kiritdi.
Antik iqtisodiy fikrlar tarixida Platon birinchilardan bo’lib bahoning asosi va darajasi to’g’risidagi savolni o’rtaga tashladi. Uning fikricha baho davlat hokimiyati tomondan tartibga solinib turilishi kerak, bundan tashqari, asos qilib shunday baho olinishi kerakki, u o’rtacha foyda olishni ta’minlasin.