Iqtisodiyot” kafedrasi iqtisodiy xavfsizlik (2-modul. “Iqtisodiy xavfsizlik”) fanidan

5.5. Real sektor iqtisodiyotining tarmoq tuzilishi hamda uni prognozlash
Ilmiy-texnikaviy potentsial deganda fan va fan sohalariga xizmat qiladigan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslar yig’indisi, umumiy, tabiiy, texnikaviy fanlarda to’plangan bilimlar xamda mamlakat ega bo’lgan va ilmiy-texnikaviy yutuqlarni amaliyotiga joriy qilish va foydalanish mumkin bo’lgan ishlab chiqarish tajribasi tushuniladi.
Ilmiy-texnikaviy potentsialda faoliyat sohasini belgilaydigan axborotlarni to’plash, qayta ishlash va etkazish bilan bog’liq, xalq xo’jaligining faoliyat ko’rsatishiga zarur bo’lgan axborot potentsiali muxim rol o’ynaydi.
Ishlab chiqarish funktsiyasi bu – ishlab chiqarishda band bo’lgan resurslar miqdori va ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi.
Resurslar (ishlab chiqarish omili) sifatida sanoat ishlab chiqarishga band bo’lgan jamg’arilgan mehnat (K) [SIChBAF]-kapital va haqiqiy (jonlangan) mehnat [M] dan iborat bo’lib, bunda iqtisodiyot ikki faktorli chiziqsiz bog’liqlik ko’rinishida ifadalanadi:
Y=F(L,K)
Shunday qilib mahsulot ishlab chiqarish bu resurs xarajatlarini funktsiyasi sifati (ishlab chiqarish fondlari va mehnat)da keltiriladi.
Ishlab chiqarish funktsiyasini umumiy ko’rinishini quyidagi xususiy hollarda ko’rish mumkin:
Multiplikativ ko’rinishdagi ishlab chiqarish fondi (MI/chf)
Y=A*LαKβ, bunda α >0; β>0;
Kobb-Dublasni ishlab chiqarish funktsiyasi.
Y=A*L₁-αKa, bunda α >a, β>1-a
Iqtisodiyotda o’sish omillarini o’rganganda ekstensiv (resurslar uchun xarajatlarnio’stirish hisobiga) omillar hamda intensiv omillar (faoydalanilayotgan resurslardan samarali foydalanishni o’stirishga asoslangan) farqlanadi.
Iqtisodiyotni samaradorligi – bu sarflanilgan xarajatlarni olingan natijaga nisbati sifatida izohlanadi. Biz ikki xil xarajatlarga ya’ni o’rta davrdagi mehnat uchun sarflangan xarajatlar bu – fondlar ko’rinishida va mehnatga (haqiqiy) (L) nisbat sifatidagi xarajatlarga egamiz. Mehnat unumdorligini 2 xil xususiy samaradorlik ko’rsatkichlari va – k fond qiymati mavjud. Ishlab chiqarishni masshtabi (hajmi) ishlatilayotgan resurslarni o’rtacha o’lchamidan iborat.
Ishlab chiqarishni xususiy samaradorligi funktsiyasi ko’rsatkichlarini hisoblash maqsadida quyidagi farmulalardan foydalaniladi:
1. o’rtacha mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari
Y₁/L= A∙L ^α-1∙ K^β
2. Oraliq mehnat unumdorligi
∂Y₁/ ∂L=A∙α ∙L ^α-1∙ K^β
3. o’rtacha fond qaytimi
Y₁/K= A∙L ^α ∙ K^β-1
4. Oraliq fond qiymati
∂Y₁/ ∂K=A∙β∙L ^α ∙ K^β-1
5. Oraliq norma almashishi ko’rsatkichi
a) asosiy fondlarni mehnat resurslariga nisbati
∂K/ ∂L= -α ∙K/ β∙L
b) mehnat resurslarini asosiy fodlarga nisbati
∂L/ ∂K= -β∙L/α ∙K
6. a) sanoat ishlab chiqarishidag asosiy fondlarni dastlabki qiymati va mehnat resurslariga bo’lgan iste’molni vaqt ishlab chiqarish hajmlarini prognozlash hisobini quyidagi formulalar orqali keltirish mumkin:
L=

b) asosiy ishlab chiqarish fondlariga bo’lgan iste’molni dastlabki ishlab chiqarish hajmi va mehnat resurslarini dastlabki qiymati bo’yicha prognozlash quyidagi fomula orqali hisoblanadi.

Ishlab chiqarish fondlari yordamida ishlab chiqarish masshtabi va samardorlik ko’rsatkichlarini quyidagi formula orqali iaodalaymiz:
a) mehnat va fondlar bo’yicha nisbiy elastiklik ko’rsatkichi quyidagi formula bo’yicha xisoblanadi:
b) resurslarni xususiy samaradorligi quyidagicha aniqlanadi:
Ỹ_1, L, K – ko’rsatkichlarni o’sish sur’atlari
E_Lq
v) o’rtacha geometrik ko’rsatkichlarni xususiy holi sifatida samaradorlikni umumlashgan ko’rsatkichi kuyidagicha aniqlanadi:
Yuqorida keltirilgan imkoniyatlarga asoslanib xususiy samaradorlik ko’rsatkichi umumlashgan samaradorlikni tashkil etishda xuddi shunday ko’rinishda mvjud resurslar (a,1-a) hisoblanadi:
g) ishlab chikarish masshtabi (M) – umum sarflangan resurslar ko’rinishida ifodalanib, foydalanilgan resurslarni o’rtacha o’lchami quyidagi ko’rinishda hisoblanadi:
Umuman olganda, amaliyotda ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatini baholash va tahlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi:

• 
  mazmuni bo’yicha: miqdor va sifat;
  
• 
  foydalanish doirasi bo’yicha: umumiy va maxsus;
  
• 
  ifodalanish shakli bo’yicha: mutlaq va nisbiy;
  
• 
  umumlashtirish dadajasi bo’yicha: umumlashgan, qisman va yordamchi;
  
• 
  shakllanish usuli bo’yicha: me’yoriy, reja, hisob, hisobot va tahliliy.