"Iqtisodiyot" kafedrasi mudiri

          Foydanining shakllanish manbaalari va taqsimlanish tartibi

Korxonada foydani oshirishning asosiy yo`llari

   Har bir korxonada foydani oshirish bo`yicha rejali chora-tadbirlar ko`zda tutilishi 

kerak.  Umuman  olganda,  bunday  chora-tadbirlar  quyidagilardan  iborat  bo`lishi 

mumkin:

a) ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini oshirish;

b) ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish;

c) ortiqcha  asbob-uskunalar  yoki  boshqa  mulkni  sotib  yuborish  yoki  ijaraga 

berish;

d) moddiy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ishchi kuchi va 

ish  vaqtidan  unumliroq  foydalanish  hisobiga  mahsulot  tannarxini 

pasaytirish;

e) ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish;

---

17

f) mahsulot bozorini kengaytirish va hokazolar.

    Foyda  korxona  faoliyatining  muhim  iqtisodiy  ko`rsatkichi  bo`lsada,  uning 

samaradorligini  to`la  tavsiflab  bermaydi.  Korxona  faoliyati  samaradorligini 

aniqlash  uchun  natijalarni  (foydani)  xarajatlar  yoki  bu  natijalarga  erishish  uchun 

sarflangan resurslar bilan solishtirish lozim

 .

    Foydani  taqsimlash  va  undan  foydalanish  -  bu  tadbirkorlarning  ehtiyojlarini 

qoplaydigan  va  davlat  daromadlarini  shakllantirishning  eng  muhim  iqtisodiy 

jarayoni.

    Foyda  taqsimlash  mexanizmi  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirish  uchun 

barcha imkoniyatlarni ishga soladigan tarzda qurilishi kerak. Tarqatish ob'ekti bu 

korxonaning  balans  foydasi.  Uning  taqsimlanishi  byudjetga  va  korxonada 

foydalanish ob'ektlari bo'yicha foyda yo'nalishini anglatadi.

Foyda taqsimotining printsiplari quyidagicha shakllantirilishi mumkin:



ishlab  chiqarish,  xo'jalik  va  moliyaviy  faoliyati  natijasida  korxona  olgan  foyda 

davlat va korxona o'rtasida xo'jalik yurituvchi sub'ekt sifatida taqsimlanadi;



davlat  uchun  foyda  soliqlar  va  yig'imlar  shaklida  tegishli  byudjetlarga  tushadi, 

ularning stavkalari o'zboshimchalik bilan o'zgartirilishi mumkin emas. Soliqlarning 

tarkibi  va  stavkalari,  ularni  hisoblash  tartibi  va  byudjetga  ajratmalar  qonun  bilan 

belgilanadi;



soliq to'laganidan keyin korxona foydasida uning ixtiyorida qolgan miqdori uning 

ishlab  chiqarish  hajmini  ko'paytirish  va  ishlab  chiqarish,  xo'jalik  va  moliyaviy 

faoliyat natijalarini yaxshilashga bo'lgan qiziqishini kamaytirmasligi kerak;



korxona  ixtiyorida  qolgan  foyda,  avvalambor,  uning  yanada  rivojlanishini 

ta'minlaydigan jamg'arishga, qolgan qismida esa iste'molga yo'naltiriladi.

---

18

   Korxonada  taqsimot  sof  foyda,  ya'ni  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlardan 

keyin  korxona  ixtiyorida  qolgan  foyda  bilan  bog'liq.  U  byudjetga  va  ayrim 

byudjetdan tashqari fondlarga to'langan sanktsiyalarni yig'adi.

    Korxona  ixtiyorida  qolgan  foyda  u  tomonidan  mustaqil  ravishda  ishlatiladi  va 

tadbirkorlik  faoliyatini  yanada  rivojlantirishga  yo'naltiriladi.  Hech  bir  hokimiyat, 

shu  jumladan  davlat,  kompaniyaning  sof  foydasidan  foydalanish  jarayoniga 

aralashishga  haqli  emas.  Ishlab  chiqarishni  rivojlantirishni  moliyalashtirish  bilan 

bir qatorda korxona ixtiyorida qolgan foyda iste'molchilar va ijtimoiy ehtiyojlarni 

qondirish  uchun  ishlatiladi.  Shunday  qilib,  ushbu  foydadan  nafaqaxo'rlarga  bir 

martalik imtiyozlar va nafaqalar to'lanadi, shuningdek pensiyalarga qo'shimchalar, 

to'lov  xarajatlari  kelib  chiqadi 

qo'shimcha  ta'tillar

 qonun  bilan  belgilangan 

muddatdan  tashqarida  bepul  ovqatlanish  narxi  yoki  arzonlashtirilgan  ovqat  narxi 

to'lanadi.

    Foyda  kompaniya  tomonidan  turli  xil  jarimalar  va  sanktsiyalarni  to'lash  uchun 

amaldagi qonunchilikni buzgan hollarda ishlatiladi.

    Soliqdan  yoki  byudjetdan  tashqari  jamg'armalarga  ajratmalardan  olinadigan 

foydani yashirgan hollarda, shuningdek, to'lov manbai sof foyda bo'lgan jarimalar 

ham undiriladi.

    Sof  foydani  taqsimlash  firma  ichidagi  rejalashtirish  yo'nalishlaridan  biridir. 

Asosiy qonunlarga muvofiq korxonalar xarajatlar smetasini tuzishlari mumkin.

    Ijtimoiy  ehtiyojlar  uchun  foydani  taqsimlash  korxonaning  balansidagi  ijtimoiy 

ob'ektlarni ekspluatatsiya qilish, madaniy tadbirlar va h.k.

    Korxona  ixtiyorida  qolgan  barcha  foyda  ikki  qismga  bo'linadi.  Birinchisi, 

korxona mulkini ko'paytiradi va yig'ish jarayonida qatnashadi. Ikkinchisi iste'mol 

uchun foydalaniladigan foyda ulushini tavsiflaydi. Keng ma'noda taqsimlanmagan 

foyda yig'ish uchun ishlatilgan foyda sifatida va o'tgan yillardagi taqsimlanmagan 

---

19

foyda  korxonaning  moliyaviy  barqarorligini,  kelgusida  rivojlanish  manbai 

mavjudligini ko'rsatadi.