Kurs ishining vazifalari quydagilardan iborat:
Investitsion siyosat: mazmuni, maqsadi, xususiyatlari, tuzilishi, ahamiyatini o‘rganish
Investitsiyaviy siyosatning vazifalari va qo'llaniladigan asosiy usullarini tadqiq qilish
O'zbekiston investitsiyaviy siyosatining tarixiy rivojlanishini tahlil qilish
Mamlakatimiza investitsiya siyosatining yo`nalishlarini aniqlash
O’zbekistonda investitsiyaviy siyosatning amaliyotda o'tkazilish jarayoni va uning natijalarini yoritib berish
O’zbekiston respublikasida investitsiya siyosatini takomillashtirishning yo’nalishlarini tahlil qilish
Kurs ishining ob’yekti: sifatida mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti tanlangan.
Kurs ishining predmeti: milliy iqtisodiyotda O'zbekistoning Investitsiyaviy siyosati va uning yo'nalishlari, jarayonlari bilan bog‘liq ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar.
I-BOB. INVESTITSION SIYOSATNING NAZARIY JIHATLARI. Investitsion siyosat: mazmuni, maqsadi, xususiyatlari, tuzilishi, ahamiyati.
Davlat investitsiya siyosati - bu iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini rivojlantirish, qo'llab-quvvatlash, markazlashgan investiyatsiyalash jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga o'tish, ustivor investitsion loyihalarni qo'llab quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig'indisi hisoblanadi.
Investitsiya siyosati davlatning iqtisodiys siyosatning tarkibiy qismlaridan biridir. Uning yordami bilan davlat ishlab chiqarishning xajmini o‘sish sur’atlariga, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni tezlashtirish, ijtimoiy ishlab chiqarishning tuzilishi, Investitsion siyosatning maqsadi mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish strategik rejasini amalga oshirishdan iborat. Lekin uni pirovard maqsadi - investitsiya faoliyatini jonlantirish, milliy iqtisodiyotni yuksaltirish va ijtimoiy
Investitsion siyosatning maqsadlari mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy sohada qo‘yilgan maqsai va va mamlakatdagi hozirgi iqtisodiy vaziya maqsadga bog'liq Unga quydagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
• iqtisodiyotning alohida tarmoqlarini va va iqtisodiy faoliyat turlarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash:
• mahalliy mahsulot( xizmatlar)larning raqobatbardoshligini ta'minlash;
• kichik va o'rta biznesni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash;
• eksport tarmoqlarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash;
• iqtisodiyotning barcha sohalarini rivojlantirishda mutanosiblikni ta'minlash;
• mamlakatda uy-joy qurilishi dasturini amalga oshirish va boshqalar.
Ishlab chiqilgan va qabul qilingan investitsiya siyosati aniq ishlab chiqilgan mexanizmi yordamida hayotga amalga oshiriladi. Unga quydagilar kiradi:
• investitsiyalarni moliyalashtirishning ishonchli manbalari va usullarini tanlash;
• muddatlarni belgilash va uni amalga oshirish uchun mas'ul organlarni tanlash;
• investitsiya bozorini faoliyat yuritish uchun normativ-huquqiy bazani yaratish
;• investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratish
Davlat investitsiya siyosatining ustivor yo'nalishlari deb quyidagilar hisoblanadi:
investitsiyalar, ular harakatlanishi, investitsiya faoliyati ishtirokchilarimunosabatlari, ularni tartibga solib turish bo'yicha qulay huquqiy bazani yaratish,amaldagi qonunchilik
huquqiy bazasini takomillashtirish;
iqtisodiy tub islohotlarni amalga oshirish, maqsadli investitsion siyosatniyurgizish;
investitsion jarayonni yaxshilash va barcha investitsion jarayonishtirokchilarining faolligini oshirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish;
davlat boshqaruv organlari, hukumat tashkilotlarining nazorat etishfunktsiyalarini yanada takomillashtirish.
Hozirgi kunda O'zbekistonda iqtisodiyotning barcha sohalarida o'zgarishlar, tarkibiy islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevositamamlakatdagi investitsion jarayon, Davlatning investitsion siyosati, uning ustivor yo'nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsion faolligiga bog'liq.
Mustaqillikning qisqa davrida investitsion faoliyatni oshirish, uni kuchaytirishborasida qator amaliy chora-tadbirlar o'tkazildi, investitsion faoliyatni tartibgasolib turuvchi qator qonun va qonun osti hujjatlari chiqarildi va hayotga tadbiq qilinmoqda.
O'tgan yillar mobaynida olib borilgan ijobiy investitsion o'zgarishlar natijasidamamlakatimizda qator investitsion ob'yektlar ishga tushirildi. Bularga misolsifatida, Asakadagi UzDeuavto, Navoiydagi Zarafshon Nyumont, SamarqandagiSamkochavto, Toshkent viloyatidagi UzDongju, Buxorodagi neftni qayta ishlashkorxonalarini keltirish mumkin.O'zbekistonda Davlat investitsiya siyosati rivojlanishi quyidagi IV bosqichni o'z ichiga oladi.
1-bosqich: 1991-1994 yillar,
2-bosqich: 1995-2003 yillar;
3-bosqich: 2003-2008 yillar, 2008 y.
- hozirgi davr.
1-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
turli mulkchilik shakllarini yaratish borasidagi investitsion jarayonnomarkazlashtirish tadbirlar amlga oshirila boshlandi;- xususiy moliyalashtirish manbalariga ega bo'lmagan ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi ob'ektlarni byudjetdan moliyalashtirish saqlab qolindi;
xususiy mulkchilikni joriy etish tadbirlari olib borildi.
2-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
qonunchilik bazasi yaratildi;- konkurs asosida loyihalarni moliyalashtirishga o'tildi;
xorijiy investitsiyalarni jalb etish chora-tadbirlari amalga oshirila boshlandi;
iqtisodiyotning real sektoriga investitsiyalar kiritilishi kuchaytirildi;
investitsion loyihalarni amalga oshirishda turli moliyalashtirish manbalariqo'llanila boshlandi.
3-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
valyuta munosabatlari va operatsiyalari liberalizatsiyalashtirilildi;
xorijiy investorlarning huquqlarini himoya qilish va ular manfaatlarinihimoyalash bo'yicha muhim hujjatlar qabul qilinindi;
korxonalarning texnik qurollantirilishi kuchaytirilildi;
eksportga mo'ljallangan va import o'rnini qoplovchi mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan loyihalarni moliyalashtirishga ustivorlik berilildi.
4-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar oshirilmoqda va rejalashtirilgan:
inqirozga qarshi choralar qo'llanilmoqda;
banklarning investitsion faolligi kuchaytirilmoqda;
erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilmoqda;
valyuta bilan bog'liq ishlar muvofiqlashtirilmoqda;
investitsiya faoliyatlari takomillashtirilmoqda.
Investitsiya siyosati – bu iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish, qo’llab-quvatlash, markazlashgan investitsiya jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga o’tish, ustuvor investitsion loyihalarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Davlat investitsiya siyosatini amalga oshirishda ko’proq ustuvorlik kichik biznes subyektlari, xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar tuzishga hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni tezkorlik bilan hal etish va shu asnoda investitsiya ishtirokchilarining erkin harakat qila olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga qaratilgan.
Davlat investitsiya siyosati hududlar, tarmoq va korxona investitsiya siyosatidan tarkib topib, ular o’zaro bag’liqdir. Hududlar investitsiya siyosati investitsiyani sariflashda aholi, hudud va investor manfa’tlarini hisobga olgan holda samarali ishlatishga imkon beruvchi hududda olib boriladiga chora-tadbirlar majmuyi. Tarmoq investitsiya siyosati esa bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlovchi tarmoqlar, sanoat mahsulotlarini eskport qilish, import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish, ilmiy-texnika taraqqiyotini investitsiya yo’li bilan qo’llabquvvatlash hisoblanadi.
O’zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar kiritish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport va aloqa sohasini yanada rivojlantirish hamda ijtimoiy infratuzilma ob’yektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo’nalishlarga aylandi.
Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida investitsiya loyihalarini amalga oshirishning zaruriyati quyidagilardan kelib chiqadi:
ishlab chiqarish quvvatlarining jismoniy va ma’naviy eskirganligi, ularning qayta tiklashga yoki texnik jihatdan qayta jihozlashga yoki umuman yangilashga oid bo’lib qolganligi;
sanoat tarmog’ida moddiy texnika bazasining o’ta pastligi va ko’pgina zarar ko’rib ishlaydigan korxonalarning mavjudligi; respublika milliy daromadida jamg’arish bilan iste’mol o’rtasidagi nisbatning iste’mol tomonga ko’plab sarflanayotgani va jamg’arishning investitsiya manbayi sifatida kamayib borayotganligi;
O’zbekistonning tabiiy boyliklarga boyligi va bu erda ko’plab qayta ishlovchi korxonalarni qurish imkoniyating mavjudligi; aholi sonining o’sib borayotganligi (mehnat resurslari) va kichik zamonaviy ixcham korxonalarni barpo etish, ularni mehnat resurslarining manbayi bo’lmish qishloqqa yaqinlashtirish zarurligi;
respublika eksportida xom ashyo salmog’ini kamaytirish va ko’plab tayyor mahsulotlar chiqarish imkoniyatiga ega bo’lish zarurligi va boshqalar.
1.1-rasm. Hududlar kesimida asosiy kapitalga investitsiyalar
Investitsiya faoliyatining rivojlanishida turli manabalar hisobidan mablag’larning jalb etilishi holati o’rganilishi va ular hisobiga investitsiyalarni moliyalashtirish holatining rivojlanishini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi va quyidagi jadvallarda so’nggi yillarda turli manbalar hisobiga investitsiyalarning moliyalashtirilish tarkibi va uning o’zgarishi keltirilgan. Asosiy kapitalga investitsiyalarning hududiy tarkibida hamon Buxoro, Toshkent shahri va Qashqadaryo viloyatlari yetakchilik qilmoqda. Qashqadaryo viloyati asosiy kapitalga investitsiyasi Samarqand viloyatidan qariyb 59% ga ko’p ya’ni 3533.1 mlrd. so’mni tashkil qilmoqda. Buxoro viloyati, Toshkent shahri va Qashqadaryo viloyati jami qolgan viloyatlar ko’rsatkichidan farqi 5.4% ni quramoqda. Bu ko’rsatkich bo’yicha Sirdaryo va Jizzax eng oxirgi o’rinlarda qolyabdi.
1.2. Investitsiyaviy siyosatning vazifalari va qo'llaniladigan asosiy usullari.
Davlat investitsiya siyosatining asosiy vazifasi iqtisodiyot va ijtimoiy muhitni rivojlantirish uchun investitsiya resurslarini jalb qilish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun qulay muhitni shakllantirishdan iborat.
Investitsion siyosat quyidagilarga yo'naltirilgan:
- har bir davrga mos keladigan investitsiyalar hajmini va ularning tarkibini: tarmoq, ishlab chiqarish, texnologik, hududiy va mulkchilik shakllari bo'yicha aniqlash;
- ustuvorliklarni tanlash;
- investitsiyalar samaradorligini oshirish.
Система критериев эффективности инвестиционной политики:
• Прирост инвестиций, Рост валового национального продукта, Рост физического национального потребления на душу населения и дохода на душу населения,
Investitsion siyosat samaradorligi mezonlari tizimi:
• investitsiyalar o'sishi, yalpi milliy mahsulotning o'sishi, aholi jon boshiga jismoniy milliy iste'mol va aholi daromadlarining o'sishi;
• тovarlar, xizmatlar, kapital bozorida iqtisodiy munosabatlar samaradorligini oshirish, Iqtisodiyotda moliyaviy riskni kamaytirish;
• milliy mahsulotni ishlab chiqarish va iste'mol qilish tuzilmasi samaradorligini oshirish, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari korxonalarining tovar ishlab chiqarish hajmini va bozor kapitallashuvini oshirish;
• milliy strategik manfaatlarni ta'minlash
Investitsion siyosatni amalga oshirishda davlat ishtirokining shakllari:
• investisiya va moliya bozori tashkilotchisi;
• investitsiya va moliya bozori ishtirokchisi;
• investitsiya jarayonlari menejeri.
Davlat investitsiya siyosatining asosiy vazifasi investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay muhit yaratish va investitsiya resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish iqtisodiyot va ijtimoiy muhitni rivojlantirish hisoblanadi.
Investitsion siyosat quyidagilarga qaratilgan:
Davlatning belgilash funksiyasi aniqlashdan iborat strategik maqsadlar va ustuvorliklar, investitsiya maqsadlarini belgilashda kelgusi davr uchun siyosat. Maqsadlar tuzilishini shakllantirish va ustuvorliklar natijalarni tahlil qilish, eng keskinlarini aniqlashni o'z ichiga oladi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolar, eng ko'p belgilab beradi ularni bartaraf etish bo'yicha davlatning faol choralari.
Davlatning safarbarlik vazifasi izlanishdir investitsiya resurslari manbalari, ularni jalb qilish usullarini belgilashda belgilangan vazifalarni hal qilish. Bu funktsiya bilan bog'liq investisiya resurslari harakatini tartibga solish, ularni taqsimlash va milliy tarkibiy bo'linmalar o'rtasida qayta taqsimlas iqtisodiyot. Ushbu funktsiyani amalga oshirishning asosiy vositalari pul-kredit siyosati, soliqqa tortish, sohadagi siyosatdir amortizatsiya to'lovlari, byudjet siyosati, tartibga solish byudjetdan tashqari fondlar.
Davlatning rag'batlantiruvchi funktsiyasi shartsiz va investitsiyalarning asosiy ustuvor vazifalarini jadal hal etish siyosatchilar. Bu funksiya soliq va orqali amalga oshiriladi moliyaviy rag'batlantirish (subsidiyalar, subvensiyalar, grantlar), offshorlarni yaratish zonalar, kredit va diskont (foiz) siyosati, boshqa vositalar[5].
Nazorat funktsiyasi davlat nazoratini o'z ichiga oladi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan davlat tomonidan belgilangan talablarga rioya qilish ularning iqtisodiy faoliyati jarayonida iqtisodiy va huquqiy normalar.
Davlat nazorati tegishli organlar orqali amalga oshiriladi turli darajadagi nazorat organlari va boshqaruv organlari.
Mintaqaviy investitsiya siyosatining o'ziga xosligi mavjud investitsiyalarni tartibga solish vositalarining tor doirasi faoliyat va investitsiya siyosatiga ma'lum bir bo'ysunishda federal darajada, ayniqsa qonunchilikni tartibga solish sohasida.
Amalda hududlarda quyidagi usullarni qo'llash imkoniyati mavjud investitsiya siyosatini amalga oshirish:
• investitsiya ishtirokchilariga soliq imtiyozlarini berish faoliyat (ba'zi federal stavkalarni tartibga solish tushumlari hududiy hisob-kitoblarga o'tkaziladigan soliqlar byudjetlar, mintaqaviy va mahalliy byudjetlarni tashkil etish tizimga kiradi federal va mintaqaviy qonunlarga muvofiq darajada, o'z hududida erkin xo'jalik yaratish investorlar uchun ayniqsa qulay soliq sharoitlariga ega zonalar);
• sug'urtaning hududiy byudjetlari hisobidan yaratish va majburiyatlarning bajarilishini kafolatlaydigan mablag'larni garovga qo'yish investorlar;
• investitsiyalarda hududiy hokimiyat organlarining ishtiroki byudjet ssudalarini taqdim etish, berish orqali faoliyat davlat kreditlari, davlat investitsiyalari.
Hududlar hatto investitsiyalarni tartibga solish usullariga ham ta'sir ko'rsatishi mumkin federal darajadagi faoliyat - qonunchilik orqali tashabbuslar.
Shunday qilib, mintaqalar uchun boy vositalar to'plami mavjud asosiy maqsadga erishish uchun investitsiya faoliyatini tartibga solish investitsiya siyosatining maqsadlari zarur darajani yaratishdan iborat investitsiya faoliyati va samarali investitsiya yo'nalishi.
Investitsiya muhiti bu – investitsiya qabul qilayotgan davlatning mahalliy yoki xorijiy investorlar uchun huquqiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va eko-geografik jihatdan yaratilgan maksimal darajadagi shart-sharoitlar va minimal darajadagi risklar majmuidir. Bundan kelib chiqqan holda, investitsiya muhiti jozibadorligi – investorlar sarmoyasini jalb qilishda mavjud imkoniyatlar va muhitda yaratilgan sharoitlarning eng maqbullarini koʻrsatib bera olish darajasi. Qulay investitsiya muhitini shakllantirish va rivojlantirish munosabatlari yuqorida ta’kidlanayotgan huquqiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va eko-geografik omillarning ta’sirida rivojlanar ekan, ularni turli mezonlar boʻyicha tizimga solish va guruhlash mumkin.
Hech qaysi mamlakat rivojlangan davlatlarning amaliyoti va nazariyasini oʻrganmasdan, jahon hamjamiyatidan ayri holda rivojlanmaydi. Shunday ekan, har bir davlat ishlab chiqarishni namunali tashkil etish, iqtisodiyotda yuqori koʻrsatkichlarga erishish, aholining ijtimoiy turmush darajasini oshirish uchun xorijiy hamkorlar bilan oʻzaro manfaatli hamkorlikni yoʻlga qoʻyishi maqsadga muvofiqdir. Bu borada u yoki bu mamlakatdagi investitsion muhit muhim ahamiyat kasb etadi. Qayerdaki qulay investitsion muhit mavjud boʻlsa, oʻsha tomonga iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch – investitsiyalar oqimi tezlashadi.
Investitsion muhitning muhim tarkibiy qismi davlatning qonunchilik bazasidir. Oʻzbekistonda davlat mustaqilligi qaror topgan nisbatan qisqa vaqt oralig‘ida investitsiya sohasida ishonchli me’yoriy-huquqiy baza yaratildi. Qulay investitsiya muhitini shakllantirish va rivojlantirish munosabatlari yuqorida ta’kidlanayotgan huquqiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va geografik omillarning ta’sirida rivojlanar ekan, ularni quyidagi 1.1-jadval koʻrinishida bir tizimga solish va guruhlash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
