Iqtisodiyot nazariyasi

❖  xalqaro  kreditlarni  lo'lash  qiyinlashib  qoldi;
❖  davlatlar 
birin — ketin 
to'lovga 
noqobilligini 
e'lon 
qila 
boshladi:
1982 —yilda 
Meksika 
birinchi 
marta 
o'zining 
to'lovga 
noqobilligini  e'lon  qildi.  U ndan  keyin  Braziliya,  Atrikaning  qator 
davlatlari 
xuddi 
shunriay 
qilishdi. 
C h unk i 
berilgan 
xalqaro 
kreditlam ing  60  foizi  erkin  suzib  yuruvchi  stavkalardagi  kreditlar edi.
Keyingi  yillarda  rezerv valuta  sifatida  xalqaro  pul  birliklan  ham 
(SDR,  EKYU,  YEVRO)  foydalarulmoqda.  Rezerv  valuta  javob  berishi 
kerak  bo'lgan  asosiy  talab  uning  konvertirlashuvidir.
Valuta 
konvertirlashuvi 
deganda 
uni 
boshqa  valutalarga 
almashish  qobiliyati  tushuniladi.
Hozirgi  v’aqtda  valuta! ir.  erkin  konvertirlanadigan,  qisman 
konvertirlanadigan,  konvertirlaninaydigan valutalarga  ajratiladi.
Erkin  konvertirlanadigan  valuta—  bu  amaldagi  kurs  bo'yicha 
har  ganday boshqa  xorijiy  valutaga  erkin  va  cheklanmagan  migdorda 
ayirboshlanadigan  valutadir.  Xorijiy  valutani  erkin  sotib  olish  va 
sotish  joriy  operatsiyalar  (tashqi  savdo,  ayirboshlash,  xaiqaro  turizm) 
hamda  kredit  va  investitsiya  operatsiyalari  bilan  bog'liq  bo'lgan 
to'lovlar 
bo'yicha 
amalga 
oshriladi. 
Erkin 
konvertirlanadigan 
valutalarga  A O SH   dollari,  Kanada  dollari.  Yevropa  hamjamiyati 
mamlakatlari  (YEVRO),  shuningdek,  Shvetsiya,  Shveysariya,  Yaponiya 
milliy  valutalarini  kiritish  mumkin. 
Ulardan  valuta  narxlarini 
aniqlashda  foydalaniladi.  Masalan,  o'ta  m uhim   mahsulot  hisoblangan 
neft  va  boshqa  energiya  tashuvchilar  bir  qator  metall  narxlari  AOSH 
dollarida  qayd  etiladi.
Qism an  konvertirlanadigan  valuta—  bu  m illiy  valuta  bo'lib, 
faqat  ba'zi  bir  xorijiy  valutalarga  ayirboshlanadi,  shunda  ham  xalqaro 
to'lov  oborotining  barcha  turiari  b o ’yicha  emas.  Masalan,  faqat  joriy 
operatsiyalar  to'lovga  nixsat  beriladi  yoki  tashqi  iqtisodiy  faoliyatda 
qatnashuvchilar  uchun 
xorijiy  valutani  sotib  olishda  va  sotish 
huquqiga  cheklasblar  qo’yiladi.
K o nve ntirlan m ay digan 
valuta 
faqatgina 
v a q tm c h alik  
ic h k i 
to'lovga  xizm at  q ila d i  va  xoriji>  valutaga  ayirboshlanm aydi.

Tashqi  konvertirlashda  to'lovlarninq  chet  elda  amalga  oshirishga 
va 
aktivlam i 
ushlab 
turishga 
ruxsat 
beriladi 
Valutalarning 
konvertirlanishi  ko'pchilik  mamlakatlar  iqtisodiy  siyosatining  muhim 
maqsadi  hisoblanadi  va  jahon  tajribasining  ko'rsatishicha,  ko'pchilik 
mamlakatlarda  raqobatga  bardoshli  sanoat  bazasi  va  xalqaro  rezervlar 
barpo  etilgandan  keym  kiritilgan.
Masalan,  Fransiya.  Italiya  ham da  Yaponiya  o'z  m illiy  valutalari 
to'liq  konvertirlanisliini  faqat  80 — yillarning  oxirida joriy etdilar.
Hozirgi  vaqtda  xalqaro  hisob -  kitoblarda  milliy  valutalar  bilan 
bir  qatorda  xalqaro  yoki  mamlakatlararo  pul  birliklari  (YEVRO) 
tobora  keng  qo'llanilm oqda.
3. 
Xalqaro  savdoning  mazmuni  va  uning 
iqtisodiyotdagi  roli
Jahon  savdosi  tashqi  iqtisodiy  aloqalarning  asosiy  shaklidir. 
Uning  kengayishi  va  chuqurlashuvi 
natijasida  kapitalni  chetga 
chiqarish  imkoniyatlari yuzaqa keldi  va  unga  bog'liq  ravishda xalqaro 
moliya —kredit  munosabatlari  rivojlandi.
Tashqi  savdoning  vujudga  kelishi  ikki  m uhim   obyektiv  sabablar 
bilan  izohlanadi.
Binnchidan,  bu  trbiiy  va  xomashyo  resurslarining  mamlakatlar  . 
o'rtasida 
tekis 
taqsimlanmaganidir. 
Masalan, 
Yaqm 
Sharq 
mamlakatlari  hissasining  jahon  neft  zahiralarining  66  foizi  to’g'ri 
kelsa,  mis,  tabiiy  gaz,  boksit  va  boshqa  ko'plab  foydali  qazilmalar 
zahiralarining  70 — 80  foizi  rivojlanayotgan  mamlakatlar  hissasiga 
to'g  ri  keladi.
Shu  bilan  bir  vaqtda  ko'plab  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda 
bu  tabiiy boyliklar yetishmasligi  tufayfi  ularga  ehtiyoj  katta.
M amlakatlar 
bo'yicha 
tabiiy 
boyliklarning 
notekis 
taqsimlanganligi, 
bir 
qator 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
foydali 
qazilmalar  zahiralarining  kamligi,  shuningdek,  yoqilg'i,  xomashyo 
mahsuiotlariga  bo'lgan  ehtiyojning  tez  o'sib  borishi—  bu  resurslami 
keng  ayriboshlashni hayoliy  zaruratga  aylantiradi.
Mahsulotlar  ishlab  chiqarish  sdmaiadorligi  o'rtasidagi  farq 
narxJarining  turhcha  bo'hsluga,  ularui  olib  kdish  va  olib  chiqish 
hisobiga  qo'shimcha  foyda  olish  im koniyatini  beradi.  Agar  xomashyo 
resurslarini  asosiy  yetkazib  beruvchilar  rivojlanayotgan  mamlakatlar 
hisoblansa,  sanoati  rivojlangan  mamlakatlar  murakkab  mashinalar, 
asbob — uskunalar  yetkazib  beruvchilar  hisoblanadi.  Taraqqiy  etgan 
mamlakatlar  hissasiga  jahondagi  turli  mashinalar,  asbob - uskunalar 
bdvdosmmg  80  luizidan  ortig'i  to'g'n  keladi.

Xalqaro 
savdo 
ayirboshlashning 
va 
tasliqi 
savdo 
operatsiyalarininq  ko'ririishlari.
Tashqi  savdo  xalqaio  ayirboshlashning  an'anaviy  shakli  sifatida 
quyidagi  ko'rinishlarni  o ’z  irhiga  oladi:
■mahsulotlarni  ayirboshlash,  yoqilg'I,  xomashyo  mahsulotlari, 
qishloq  xo'jaligi  mahsulotlari,  sanoat  mahsulotlari.
■xizmatlarni 
ayirboshlash 
m uhandislik —maslahat 
xizmatlari, 
'transport  xizmaUari,  turizm  va  boshqa  xizmatiar.  Hozirgi  vaqtda 
xizmatlarning  jahon  eksportidagi  hissasi  30  foizdan  oshib  ketdi.
■yangi  ilmiv —texnik  m a'lum otlarni  ayirboshlash:  litsenziyalar  va 
«nou — xaular».  L lar  hissasiga  xalqaro  savdo  oborotining  10  foiziga 
yaqini  to'g'ri  keladi.  Xalqaro  mahsulotlar,  xizmatiar  va  fan —texnika 
ma'lumotlarini  ayirboshlashning  barcha  ko'rinishlari  tasliqi  savdo 
operatsiyalari  yordamida  amalga  oshriladi.  Ular  o'z  navbatida 
eksport,  import  reeksport va  reimport  operatsiyalariga bo'tinadi.
Eksport  operatsiyalari— 
mahsulotlarni  chet  mamlakatlarga 
chigarish.
Import  operatsiyalari- 
mahsulotni  xorijiy  sherikdan  sotib  olish 
va  uni  manilakatga  olib  keli.sh.
Reeksport  operatsiyasi— 
aw al  import  qilingan  va  qayta  ishlov 
berilmagan  mahsulotni  rhet  elga  olib  chiqib  ketish.
Reimport  operatsiyasi— 
avval  ek  port  qilingan va  u yerda  qayta 
ishlov  berilmagan  mahsulotni  chet  elda  sotib  olish  va  m amlakatga 
olib  kelish.  Ularning  ichida  eksport  va  import  operatsiyalari  asosiy 
hisoblanib,  jahon  savdo  hajmi va  uning  rivojlanishini belgilab  beradi.
Hozirgi  dsvrda  xalqaro  savdoning  rivojlanish  xususiyatlari  va 
vo'llari  yildan —yilga  xalqaro  savdo  jarayoni  rivojlanib,  jahon  yalpi 
milliy  mahsulotining  taxminan  15  foizini  tashkil  etadi.  Bunda  AQSH, 
rivojlangan  g arb  davlatlari  va  Yaponiya  virik  eksport  va  import 
qiluvchilar  b o 'lb   hisoblanadi,  hozirgi  jahon  savdosi  faqat  yuqori 
o'sish  sur'atlarii
7
ina  emas,  balki  tarmoq  va  hududiyr  tuzilishdagi 
o'zgarishlarni  ham  ifodalaydi.
Jahon  savdosi  rivojlanishining  bu  xususiyatlari  yuqori  darajada 
rivojlangan  va  rivojlanayotgan  mamlakatlar  iqtisodiy  rivojlanishi 
dinamikasidagi  о zgarishlar  bilan  bog'liq 
Tashqi  savdo  tovar 
aylanishi  ayniqsa,  Janubiy —' Sharqiy  Osiyoning 
«Yangi  sanoati 
taraqqiy 
etgan 
mamlakatlarida», 
Xitoy, 
Turkiya 
va 
boshqa 
rivojlanayotgan  mamlakatlarda  yuqori  sur'atlarda  o'smoqda.  Biroq 
shunga  qaramay,  jahon  savdosidagi  yetakchi  o'rinni  hozirgi  kunda 
ham  AQSH,  G'arbiy  Ye\Topa  davlatlari  va  Yaponiya  egallab 
kelmoqda.
O 'zb e k isto n   o'z  m u sta q illig in in g   dastlabki  k u n la rid a n o q   tashqi 
savdo 
a lo q a la iin i 
sezilarli 
darajada 
faollashtirdi. 
Bu 
aloqalar

respublikalar  savdo  balansida  ijobiy  qoldiqqa  (saldoga)  erishish, 
import  va  eksport  tuzilishini  yaxshilasliga  yo'naltirilgandir.  Keyingi 
yillarda  birinchi  marta  chetqa  mahsulot  eksport  qilish  hajmining 
o'sishi  ta'rrhnlandi.  Yil_  yakunlari  bo'yicha  tashqi  savdo  aylanmasida 
317,3  mln.  A Q SH   dollari  miqdorida  ijobiy  saldoga  erishildi1. 
Respublikamizda 
tashqi 
savdoni 
rivojlantirishning 
muhim 
muammolaridan  biri  eksport  va  import  tuzilishini  tubdan  o'zgartirish 
hisoblanadi.
Eksportda  hali  ham  paxta  tolasi  va  mineral  o ’g'itlar  chiqarish 
oldingi  o'rinlarni  eqallaydi.  Sanoatning  qayta  ishlovchi  tarmoqlarini 
kelajakda  rivojlantirish  chetga  mahsulotlarni  olib  chiqishda,  yengil  va 
oy'ir  sanoatdagi  tayyor  buyumiar  hissasini  tezda  ko'tarishga  va 
eksport  tuzilishini  yaxshilashga  mikon  beradi.  Iqtisodiy  imkoniyatlar 
O'zbekistonda  yaqin  kelajakda  oziq — ovqat  mahsulotlari  va  ularni 
ishlab  chiqarish  uchun  xomashyoni  keng  ko'lam da  eksport  qilishga 
imkon  beradi.  Respublika  o'zining  savdo  sohasidagi  me'yorlari 
doirasini  kengaytirmoqda.  Ularga 
M D H   mamlakatlari  bilan  bir 
qatorda  Belgiya,  Gollandiya,  Fransiya,  Germaniya,  Turkiya,  Buyuk 
Britaniya,  AOSH,  Koreya  Respublikasi,  Indoneziya,  Xitoy,  Polsha, 
Malayziya  va  boshqalar  kiradi.  Ayniqsa,  Rossiya  Federatsiyasi  bilan 
savdo  oborotini  2  mlrd.  dollarga  yetkazish  uchun  Prezidentimiz
I.A .K arim ovnrq  Rossiyaqa  2001—yil  may  oyida  qilgan  ta.hrihda 
kelishib  olindi.  Hozir  bu  sohada  amaliy  chora — tadbirlar  ko'rilmoqda.
Respublikadla  iqtisodiy  islohotlaini  chuqurlashtirib  borisli  milliy 
iqtisodiyotning 
ko'tarilishiga, 
uning 
tuzilishi 
takomillashuviga 
yordam 
beradi. 
Tashqi 
savdo 
aloqalarini 
kengaytirish 
va 
chuqurlashtirish,  ularning  samaradorliqini  oshirishni  ta'mindaydi.
4.  Xalqaro  moliya-kredit  tashkilotlari  va  ularning  faoliyatlari.
Jaqon  valuta  tizimini  rivojlanitirish  va  mustalikamlash,  jahon 
ma'naviy  resurslar  bozorini  barqarorlashatirish  va  kapital  aylanishini 
rag'batlantirish  maqsadida  xalqaro  moliya  tashkilotlari  tashkil  etilgan 
edi.  Ular  ichida  eng  ahamiyatlisi  xalqaro  valuta  londi  (XVF)  va  qator 
v ink  ban к la i 
Lnunnjdhon  Banki  (UB),  Yevropa  tiklanish  va 
taraqqiyot  Banki  (YETTB),  X dlqam   liisob--kitoblar  banki  (XHKB), 
lslom  Taraqqiyot  Banki  (1TB),  Osiyo  Taraqqiyot  Banki  (OTB)  va 
boshqalar  hisoblanadi.
1944 — yil  Bretton — Vudsda  (AQSH)  valuta  moliya-  masalalari 
bo'yicha-Birlashgan  Millatlar  Tashkilotining  anjum ani  bo4di  va  unda
К
<11
 luiov  J.A.  Vcizjrku  iVfabktimcisinjug  2000- - уiIda  mainlcikar.ni  ljlim o iy — iqtisodiy  rivojlan lirish 
ynkiwilnri  vn  2001  — v ild a   iq tiso d iyo tn i  erkinlnshtirfcli  va  is lo h o llam i  rln iq u rla sh lirish n im j  \istuvor 
x'o'nnlislil.inqn  haq'inlilnnqan  yig 'iliK liid a q i  :
1
ы'п;/п//  18?

44  davlat  hukumati  vakillari  qatnashdi  Anjumanda  qator  l>itimlar, 
jumladan,  Xalqaro  Valuta  Fondi  to'q'risida,  Xalqaro  Tiklanish  va 
Taraqqiyot  Banki,  Umumjahon  Banki  to'q'risida  bilim lar  tuzildi.  Bu 
bitirnlar  28  mamlakat  tom onidan  imzolandi  va  ular  BMT  doirasida 
yirik  jahon  moliya  tashkilotlarini  yaratishning  hugugiy  asosi  bo'ldi.
Xalqaro  Valuta  Fondi  (XVF)  1У4Л — yilning  oxirlarida  ish  yurita 
boshladi,hozirda  unga  178  mamlakat  a'zodir.  Uning  asosiy  inaqsadi 
a'zo  davlatlai  valuta — moliya  siyosatini  muvofiqlaslitirish  va  ularga 
to'lov  balansini  tartibga  solish  hamda  valuta  kursini  saqlash  uchun 
qarz  berish  hisoblanadi.  Buning  uchun  tond  to'lov  balansida 
qiyinchiliklar  sezayotgan  o'z  a'zolarini  moliyalashtiradi,  ularning 
xo'jalik  yuritish  usullarini  yaxshilashga  qaratilgan  texnik  yordam 
ko'rsatadi.
Jahon 
valuta  tizimininq  rivojlanishida  valuta  operatsiyalari  va 
kredit  oqimlarini  xalqaro  miqyosda  tartibga  solishda  BMTning 
ixtisoslashgan  immssasalari  qatoriqa  kirmaydigan  yirik  moliyaviy 
tashkilotlar 
ka  la  rol  o'ynaydi. 
Ularqa  Yevropa 
Tiklanish  va 
Taraqqiyot  Banki  (YETTBj,  Xalqaro  hisob — kitoblar  banki  (XHB), 
Osiyo  taraqqiyot  banki  va  boshqalar  kiradi.  Bu  bank  1991— yiklan  ish 
yui'ita boshladi  va  uning  tu'sischitari  34  mamlakat  hisoblanadi.  Ularga 
Markaziy  Yevropa  mamlakatlari,  AQSH,  Yaponiya,  Avstraliya,  Yangi 
Zelandiya,  Turkiya,  Ivipr,  Malta,  shuningdek  Yevropa  hamjamiyati 
kornissiyasi  va  Yevropa  investitsiya  banki  kiradi.  U  markaziy  va 
Sharqiy  Yevropa  manilakatlarida  bozor  lqtisodiyotiga  o'tish  bo'yicha 
islohotlarni  o'tkazishga  ko'maklashish  maqsadida  tuzilgan.
O'zbekiston 
xalqaro 
moliya — kredit 
lashkilotlari 
bilan 
hamkorliqini  kuchaytirib  borgan  sari  xalqaro  inteqratsion  jarayonga 
munosib  sherik  silatida  kirib  bormoqda.
ASOSIY  VA TAYANCH TUSHUNCHALAK
Xalqaro  mehnat  taqsimoti  (XMT)- 
alohida  mamlakatlarning 
tovar 
va 
xi/.matlar 
m a’lum 
turlarini 
ishlab 
rhiqarishga 
lxtisoslaslniv idir.
Jahon  bozori- 
jahon  xo'jaliginmg  bu  qismi  bo  lib.  murakkab, 
dinamik  tarzda  rivojlanib  boruvchi,  ziddiyatli  va  ко  p  qirrah  lizimdan 
iboratdir.
Ish  kuchining 
xalqaro  migratsiyasi- 
mehnat  resuislarining 
ancha 
qulay 
sharoitda 
ish 
bilan 
ta'minlash  'maqsadida 
bir 
mamlakatdan  boshqasiqa  ko'chih  o'tishini  bildiradi

Monometalizm- 
pul  tizimida  niustaqil  unsur bo'lib,  bunda bitta 
metallga  barcha  tovarlar  qiymatini  o'zida  aks  eltiruvchi 
umumiy 
ekvivalent  roll beriladi.
V aluta  konvertirlashuvi  deganda 
uning  boshqa  valutalarga 
almashish  qobiliyat.i  tushuniladi.
Erkin  konvertirlanadigan  valuta- 
bu  amaldagi  kurs  bo'yicha 
har  qanday boshqa  xorijiy  valutaga  erkin  va  cheklanmagan  miqdorda 
ayirboshlanadigan  valutadir.
Eksport  operatsiyalari- 
mahsulotlarni  chet  mamlakatlarga 
chiqarish.
Import  operatsiyalari- 
mahsulotni  xorijiy  sheriklardan  sotib 
olish  va  m amlakatga  olib  kelish.
TAKRORLASH  UCHUN  SAVOLLAR
1 
Jahon 
xo'jalik 
tizim idagi 
hozirgi 
zamon 
iqtisodiy 
m unosabatlarining  shakllarini  izohlab  bering.
2. 
Xalqaro 
mehnat 
taqsimotining 
o'ziga 
xos 
xususiyatlarini 
ko'rsating.
3. 
Jahon valuta  tizim ining  tarkibiy  qismlarini  asoslab  bering.
4. 
Xalqaro 
savdo 
munosabatlari 
va  uning 
hozirgi  davrdagi 
r:'rojlanish  xususiyatlari  nimalardan  iborat?
6. 
Xalqaro  Valuta  Fondlarining  vazifasi 
va  tarkibiy  tizimini 
tushuntirib  boring.
6. 
O'zbekistonning 
xalqaro 
bozoiga 
qo'shilib 
borishinmg 
yo'nalishlarini  k o ’rsdting.
7 
Xalqaro  moliya  tashkilotlarini  izohlab  bering.
187

X X   Bob. JAHON  IQ U S O D IY O T I  TARAQQIYOT1DA 
U MUM BASH ARIY M UAM  MOLAR
1. 
Insoniyat 
taraqqiyol ida 
um um bashariy 
inuammolarning 
inohiyati.
2. 
Umumbashariy  ko'laindagi  m uam m olarni  hal  etishda  xalqaro 
hamkorlik  qilish  yo'llari
3. 
O'zbekiston  Respublikasining  ekologik  inuammolari va  ularni 
bartaraf  olish yo'llari.
1.  Insoniyat  taraqqiyotida  umumbashariy  muammolarning
inohiyati
Insonning 
tabial 
imkoniyatlari 
va 
uning 
rivojlanish 
qonuniyatlarini  hisobga  olmay  jadal  yuritilgan  xo'jalik  faoliyati,  Run 
klubining  «X X I  asr  yo'li»  deb  atalmish  tadqiqotlaridan  birida 
ko'rsatib  o'tilganidek,  «Yer  yuzida  tuproq  nurashi,  o'rmonlardan 
mahrum  bo'lish,  baliqlarning  haddan  tashqari  ko'p  ovlanishi.  tuzli 
yomg'irlar, 
atmosfera 
ifloslanishi, 
azon 
qatlanii 
bu/.ilishi 
va 
hokazolarning  ro'y berisliiga  olib  keldi.  Mutaxassislarning  baholariga, 
2000 — yilga  borib  o'rmonlar  egallab  turgan  m aydon  quruqlikning  1 '0 
qisminiijina  tashkil  etadi, 
holbuki,  50 — yillar  ular  1/4  qismni 
egallagan  edi.  Jahon  okeanining  suvlari  halokatli  ravishda  ifloslanib 
bormoqda,  uning  takroriy  m ahsuldorligi  keskin  pasaymoqda.  Jadal 
sur'atlar  bilan  yuz  berayotgan  urbanizatsiya  jarayonlari  shaharlarninq 
asosiy  aglomeratsiyalari  ong  yirik  ifloslantirish  manbalariga  aylanib 
qolishiga  olib  koldi.  Buning  natijasida  butun  dunyoda  ekologik 
m uhitning 
yomonlashuvi 
bilan 
b og'liq  
bo'lgan 
turli —tuman 
kasalliklar  soni  ortib  borm oqda1.  Hozirgi  vaqtda  jahon  fan —texnika 
taraqqiyoti  jadal  rivojlanishi  m unosabati  bilan  tabiiy  zahiralardan 
xo'jalik  maqsadlarida  tobora  ko'proq  foydalanilm oqda.  Shu  bilan 
birga,  dunyo  aholisi  yildan —yilga  o'sib  bormoqda,  bu  o'sish  ko'proq 
m iqdorda  oziq —ovqat,  yoqilg'i,  kiyim  —kechak  va  boshqa  narsalarni 
ishlab  chiqarishni  talab  etadi  Bu  esa  o'rm onlar  egallab  lurgan 
maydonlarning 
jadal 
sur'atda 
qisqarishiga. 
rho'l — sahrolarnmg 
bostirib  kelishiga,  tuproqning  buzilishiga,  atm osleianing  yuqorida 
joylashgan  azon  to'sig'i  kamayib  ketishiga,  yer  havosining  o'rtarha 
harorati ortib  borishiga va  boshqa  salbiy  holatlarga  sabab  bo'lm oqda.
Beto'xtov  davom  etayotgan  qurollanish  poygasi,  atom,  kimyoviy 
qurollar  va  ommaviy  qirg'in  qurollarining  boshqa  turlarini  ishlab
/b i'k i  I  ш  lw v n k
IS8

chiqarish,  saqiash  va  sinash  insoniyat  yashaydigan  muhit  uchun  juda 
katta  xavfdir.
llozir,  X X I  asrda,  fan —texnika  taraqqiyot:  jadal  sur'atlar  bilan 
rivojlanib 
borinoqda. 
D unyoning 
jo'g'rofiy — siyosiy 
tuzilishi 
o'zgarmoqda. 
Bunday 
sharoitda 
inson 
tomonidan 
biosferaga 
ko'rsatilgan  ta'sirni  tartibga  solish,  ijtimoiy  taraqqiyot  bilan  qulay 
tabiiy  m uhitni  saqlab  qolishning  o'zaro  ta’sirmi  uyg'unlashtirish, 
inson  va  fabiatning  o'zaro  munosabatlarida  muvozanatga  erishish 
muammolari  borgan  sari  dolzarb  bo'lib  qolmoqda.
Xalqaro  hainjamiyat  insonning  nafaqat  yashash  huquqi,  balki 
to'laqonli  va  sog'lom  turmush  kechirishi  uchun  zarur  mo'tadil  atrof — 
muhit  sharoitlariga 
ham 
bo'lgan 
huquqiarning 
muqaddas  va 
daxlsizligini  allaqachonlar  e'tirof etgan.
Insoniyat  uchun  umumbashariy  muammolarning  dolzarbligi 
(qurollanish  poygasi,  termoyadro  halokati  xavfi,  atrof — m uhitning 
ifloslanishi,  aholi  turmush  darajasining  yomonlashuvi  turli  xil 
kasalliklarning  kuchayib  borishi)  dunyo  bo'yicha  bu  muammolarni 
bartaraf  qilishda  kuchlarni  umumlashlirish  lozimligini  ta'kidlamoqda. 
Jahon  iqtisodiy jarayonlari  urnumlashuvining  kuchayib borishi  borgan 
sari  umuminsoniy  qadriyatlar  asosida  madaniylashqan  xalqaro 
ittifoqni  tuzish  va  shu  orqali  davlat,  jamiyat,  har  bir  shaxsning 
rivojlanishi, 
ishlab 
chiqarish 
samarad .irligi, 
manfaatlarning 
uyg'unlashuviga  erishishi  lozimdir.
Hozirgi 
zamon 
jahon 
xo'jaligida 
borgan 
sari 
umumiy, 
cheklangan,  milliy  va  umumbashariy  m uammolarning  bog'liqligi  va 
o ’zaro  aloqadorligi  kuchayib  bormoqda.  Jahon  xo'jaligi  iqtisodiy 
m uammolarining  m urakkabligi  va  keskinligi  zamonaviy  sivilizatsiya 
ishlab  chiqarisli  kuchlarining  rivojlanish  darajasi  bilan  xarakterlanadi.
Insoniyat  uchun  birinchi  darajali  vazifa  silatida  yer  yuzida 
tinchlikni  saqiash,  urushlarning  oldini  olish,  kimyoviy,  biologik, 
ayniqsa,  termoyadroviy  qurollanish  poygasini  to'xtatish,  konversiyani 
kengaytirish,  cheklangan,  umumbashariy  harbiy  to'qnashuvlarning 
oldini  olishdir.
Umumiy  vazifa  sifatida  mamlakatlar  uchun  yoqilg'i — energetika 
va  xonidshyo  uuuinimosini  lull  qilisli  ham  zarur.  lezlik 
bilan
ko'pgiaa  qolo(j  manilakatlai  uchun  oziq — ovqat  mudmmosmi  hal 
etishga 
yordam 
berish, 
ochlik, 
qashshoqlik, 
kasalliklarga 
(epidemiyaga  qarshi  kurash,  ayniqsa.  eng  xavfli  kasalliklar  yurak 
xastaligi,  rak,  SPID)  ga  qarshi  kurashish
Yuqorida 
qayd 
qilib 
o'tilgan 
muammolar 
majinuasini 
har 
tomonlama  o'rcjanish  va  uni  hal  etish  zarurligini  tacjozo  etadi.  Jahon 
hdiujanuyati  bu  lm iam m olai ning  birgahkdagi  kuch  g'ayiatlorini 
um unilaslitiiish  va  m uvoliqlashlirisli  orq«ili  yechishi  m um kin.  Bu  esa
189

umumbashariy  mimmmolarni  iqtisodiy-siyosiy  jihatdan  yangicha 
tashkil  qilish zaruriyatini  vujudga keltirishni  taqozo  etadi
Jahon 
integratsiya 
yo'li 
bilan 
davlatlar 
o'rtasida 
savdo 
aloqalaridan  igtisodiy  alogalarga,  keyinchalik  yagoria  igtisodiy 
kompleksga  qo'shilishini  zarur  qilib  go'yadi.
Hozirgi  dunyodagi  m uam m olam i  talilil  gilish  uchun  mintagaviy 
va  umumbashariy  m uam m olam ing  o'zaro  alogadorligiga  e’tiborni 
qaratish  kerak.  Umumbashariy  m uammolar  yangi  bosgiclida  siyosat, 
iqtisodiy  ekologiyalar  bilan  bog'lig  holda  rivojlanadi.  Ikkinchi 
yo'nalish  «ko'p  gulblilik»  va  «ko'p  girralilik»  ko'rinishida  dunyo 
iqtisodiyotida  alohida  mamlakat,  mamlakatlar  guruhlari  bo'yicha 
jahon  xo'jaligida  namoyon  bo'ladi.  A Q SH ning  asta —sekinlik  bilan 
jahon  iqtisodiyotidagi  yo'lboshchiligi  «yangi  industrial»  davlatlarning 
Osiyo  va  Lotin  Amerikasi  mamlakatlarida  birinchi  va  ikkinchj 
avlodlarining  paydo  bo'lishi  yangicha  igtisodiy  fikrlashga  olib