Iqtisodiyot nazariyasi
Pul m u om alasi va u n in g am al q ilish q onuniyatlari
Download 141.94 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Garov sh a h o d a tn o m a si.
- Kredit kartochkalari.
- 6. K reditning m oh iyati, shakllari va vazifalari.
- Istem o lch ilik krediti
4. Pul m u om alasi va u n in g am al q ilish q onuniyatlari Pul tovarlar a y la n ish in in q unium iy okvivalentidir. Demak, tovarlar o 'z q iy m atlarim p u l d a ifodalaydi va o'z b a h o sig a e g a bo'ladi. Pul ln u n o sab atlari lste'n iol qiym ati sifatida n am o y o n bo'ladi, sabab istalgan v a q td a x o h la n g a n sharoitda, x o h la n g a n tovar qiyrnatiga aylanadi. Demak, pul u m u m iy ehtiyoj p r e d m e ti b o 1 Lib, um um iy iste'm ol qiymatini ifodalaydi. Pul h a q i q a t d a a lo h id a o'ziga xos iste 'm o l q iy m a tg a ega bo ‘lib, a lo h id a m ax su s ideal uinum iy qiym at bo lib xizm at qiladi. Hozirgi pul va b a n k h u jjatlarin in g q u y id a g ic h a tavsifi mavjud: ■bitishuvlar u c h u n pul (M l). Bular joriy hisoblari (om onal b a n k la rid a n «yo'qlab» o lg u n ch a) b o i g a n q o g ‘oz va m etal pullar, n a q d q o g 'o z pullar. ■pul (М2), u n g a M l pullari, s h u n in g d e k , m u d d a tli hisoblarga ]oylashtirilgan, y a 'n i b e lg ila n g a n m u d d a t in o b ay n id a (bir n e c h a o y d a n tortib u n d a n oshiq m u d d a tg a ) b a n k va o m o n a t b a n k la r d a n olib b o 'lm a y d ig a n pullar kiradi. Pul m u o m alasi bu tovarlar a y la n ish ig a h a m d a notovar x a ra k te rid ag i to'lovlai va h iso b la rg a x izm at qiluvchi n a q d pullar va u n g a te n g la sh tirilg a n aktivlarning h a rak atid ir. N a q d pul m u o m a la sig a b a n k n o tla r va m etal ta n g a la r xizm at qiladi. N a q d pulsiz hisoblar, cheklar, k re d il kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to'lov ta lab n o m alari kabilar y o rd a m id a a m a lg a oshiriladi. t .lam ing h am m asi pul a g re g a ti d e b yuritiladi. V e k se l b u m u a y y a n m iq d o r d a g i q a rz n i b e lg ilan g an m u d d a t d a g a t'iy t o ' l ' s h m ajburiyati y u k la n g a n , q o n u n bilan tai liq la n g a n h o latd a to'ldirib rasm iylashtirilgan q a rz d o rlik tilxatidir. Veksel, eng a w a lo , bir shaxs to m o n id a n ik k in c h is ig a yozib berilgan qarz m ajburiyatini ifodalovc.hi qim m atli q o g 'o z n i n g bir shaklidir. Vekselni har g a n d a y to'lovga qobil k o r x o n a va ta s h k ilo t yozib berish h u q u q ig a ega. Shu ta riga savdo bitimi n a q d pul yoki c h e k emas, balki kredit hujjati va v ek sel vositasida am alg a oshiriladi, u veksel sohibiga k o 'rsatilg an m u d d a t tu g a g a n i d a n s o 'n g v e k s e l b e r u v c h id a n u n d a k o 'rsa tilg a n pulni talab qilish h u q u q m i beradi. V eksellar ikki xil bo'ladi: o d d iy va o ’tkazma. O d d iy v ek sel qarz oluvchi to m o n id a n k re d ito rg a b e rilg a n q a rz n i to 'la sh m ajburiyatidir. O'tkaz.m a veksel k reditor to m o n id a n yozilib, u k o 'rsa tilg a n m u d d a td a m u a y y a n m iq d o rd a g i pulni u c h in c h i sh ax sg a. to'lashni ko'rsatadi. V eksellardan foydalariish tn a'lu m < h e g a t a g a ega. Vekselni taqdim e tu v ch i shaxs qarzm i o'z v a q tid a t o l a b olishiga ishonch mavjud b o ’lg an h o ld a g in a ular tovarga h a q to 'la s h c h o g ’ida qab u l qilib olinadi. O 'z b e k is to n Respublikasi Vazirlar M a h k a m a s in in g 1995 —yil 2 — i y u n d a q a b u l qilin g an « O 'z b e k isto n R e spublikasi xalq x o 'jaligida veksellarni qo'llash t o ‘g 'risida»qi qarori R e spublikada veksel m u o m a l a s i n i t a s h k i l o t i li s h i n L n g b f i i c l i a o ' z i g a x o s x u s u s iy a 1 .in im i o ' z i d a m u j a s s a m l a s h t i r g a n . O ' z b e k ' i s t o n d a v e k s e l m u o m a l a s i t a s h k i l 116 el.iiislnning yana bn o'zig a xos xususiyati shundaki, m u o m a la g a c h iq arilg an b a r bir veksel o ld in d a n e in ite n tn in g to'lov qobiliyatini aniqlab, b a n k la r t o m o n id a n r o 'y x a td a n o'tkaziladi. Garov sh a h o d a tn o m a si. U savdo va tijorat operatsiyalarini am alga oshirish u c h u n foydalanish m u m k in b o 'lg a n k o 'c h m a va k o 'c h m a s mol — m u lk n in g q a rz d o r to m o n id an garovga qo'yilishi liaqidagi k red it hujjatidir. X ususan, garo v s h a h o d a tn o m a s i asosida b a n k d a n n a q d pul bilan k re d it yoki ssu d a olish m umkin, sh u n in g d e k , xarid q ilin a d ig a n h a g to'lash u c h u n foydalansa bo'ladi. Kredit kartochkalari. U kichik o 'lc h a m d a g i plastik yoki metall k a rto c h k a k o 'rin is h id a g i hujjat bo'lib, b a n k d a g i hisob sohibining shaxsini tasd iq la y d i va u n g a n a g d p u lla r vordarnisiz mol va k o 'rsa tilg a n x i/ m a t g a h a g to'lash h u q u q in i beradi. Jah o n d a g i i ivojlangan m a m ia k a tla r n in g k o 'p c h ilik savdo markazlari, d o 'k o n Ja rid a k re d it k a rto c h k a la ri y o rd a m ia a bitim ga kelishish, xarid q i l i s h u c h u n m o 'lja lla n g a n m a x su s b ankom atlar, k o in p y u te r tizimlari mavjud, k o 'c h a la r d a avtom obil m anzilgohlari, m u assasalarida kredit k artochkalari so h ib la rig a n a q d pul b e ra d ig a n b a n k o m a tla r o 'm a tilg a n . AQSHcla, m asalan, 80 — yiilar oxirida m u o m a la d a barcha tiplardagi 200 m illio n d a n ortiq, B uyuk Britaniyada salkain 30 inln. kredit k a rto c h k a s i b o 'lg a n . M D H m a m la k a tla rid a ular . hozircha salkain 30 rning dona. - •* Pul m uom alasi o'/.iga xos q o n u n la r g a a so slan q an holda am alga oshiriladi. Eng a sosiy q o n u n la r id a n biri m uomaJa u c h u n zarur bo'lgan pul m iqdorini a n iq la sh va s h u n g a niuvolig m u o m a la g a pul < hiqarislidir. Pul m u o m alasi n isb a ta n m u stag il bo'lib, o'z q o nuniyatlariga liinoan am al qiladi. 7'ovar m u o m a la sin i ta 'm in la s h u c h u n zarur b o 'lg an pul miqdorini q u y id ag i om illar belgilaydi: sotish u c h u n taklif etilayotgan tovar va xi/.matlar hajmi, u la rn in g narxlari, k re d it u c h u n to 'la n a d ig a n suniina, k re d itn in g q a y ta rib berilishi va n ih o y at pul aylanishining tezlicji. M a z k u r holatlarni h is o b g a o lganda, m uom ala u c h u n zarur bo'lgan pul m iqdori q u y id a g i form ula b o ’yicha aniglanadi: Tb Xk + Xt P m = ----------------------- ; At bun da: Pm — m u a y y a n d a v rd a m uom ala u c h u n zarur bo'lgan pulning m i q d o r i ; Tb -■ sotilislu lozim b o 'lg a n tovarlar bahosinjng suminasi; Х к — haqi sotish d a v rid a n b o s h q a v a q td a t o 'la n a d ig a n b a h o s in in g summasi; Xt — haqi to'lash m u d d a ti k e lg a n tovarlar b a h o sin in g summasi; At — p u l aylanishi tezligi. M a z k u r form ula pul m u o m alasi q o n u n in i ifodalaydi. M u o m a la d a b o 'l g a n pul birligi m iq d o rin in g tovarlar bahosi su m m a s id a n oshib ketishi va b u n in g n atijasida tovarlar bilan t a ’m in la n m a g a n p u ln in g p a y d o b o i i s h i inflyatsiyani bildiradi, (inflyatsiya va u n in g oqibatlari 16 —m a v z u d a to 'liq berilganj. O 'z b e k is to n R espublikasi 1994 — yil 1 —iyuldan b o sh la b milliy o 'z b e k so 'm in i m u o m a la g a chiqardi. Birinchidan, milliy v alu ta n in g m u o m a la g a chiqarilishi O 'z b e k is to n davlatining o'z milliy valutasini e 'tirof etishi bo'lsa, ikkinchidan, iqtisodiy m u s ta q ilh k n i tiklaslidagi e n g m u h im h a m siyosiy, h a m iqtisodiy, h a m m a 'n a v iy y o 'n a lis h d a g i y u tu q bo'ldi. O 'z b e k is to n Respublikasi so'm i m a m la k a t ich k arisid a x o n jiy v a lu ta g a erkin ayirboshlashni ta 'm in la sh d ir Bu m u a m m o hal etilib, M ark aziy Bank bilan 19 b a n k valuta birjasida q a tn a s h m o q d a la r. O 'z b e k so 'm i c h e t el valuta birliklariga erkin a lm a sh tin lm o q d a . Davlat M arkaziy Bank bilan p u l —k re d it tizim idagi rezervlar m iqdorini o'zgartirisli bilan h a m p u ln in g taklif va talabiga ta'sir etadi. Rezervlar m iq d o r o'sishi pul taklitini qisqartiradi, aksinchn b a n k la rn in g rezervlardagi pul m iqdorini kam aytirish siyosati pul taklifining o'sishiga sabab bo'ladi. Shu y o 'n a lish la rd a g i tadbirlar asosida davlat milliy v a lu ta barqarorligini ta 'm in la s h choralarini a m a lg a oshirdi. O 'z b e k so'm ini m u s ta h k a m la s h u c h u n davlat bozorlarni tovarlarga b o 'lg a n talab va taklif m uvozanatini v u ju d g a keltirish u c h u n ta d b irk o rlarg a k red it berish va milliy tovarlar m iqdorini k o 'p ay tirish choralari ko'rilm oqda. Valuta zahirasini k o 'p a y tiris h va m u s ta h k a m la s h g a erishish, e k sp o rt im koniyatini kengaytirish, ja h o n bo zo rig a m a h s u lo t olib chiquvchi k o rx o n alarn i rag'b atlantirish, inflyatsiyaga q arshi choralar ko'rish va u n in g darajasini pasaytirish, o 'z b e k s o 'm in in g q u w a t m i oslurish inutaqillik istiqboli u c h u n xizm at qildinslidii. 6. K reditning m oh iyati, shakllari va vazifalari. K r e d i t — egalari q o 'lid a v a q tin c h a b o s h tu rg a n pul m a b lag 'larin i ssu d a londi shaklida to 'p la s h va m a 'lu m m u d d a t g a h a q to'lash sharti bilan qarzg a olishi v a qaytarib berishi y uzasidan k e l i b c h i q q a u l n u n o s a b a l l a r d u . k r e d . l u u i n o s c i b a l i i k k i s u b y e k l o ' r t a s u l a , p u l e g a s i , q a r z b e r u v c h i va q n r / o l u v c l i i o ' r t a s i d a y u z a g a k e l a d i . 148 Kredit m u n o sa b a tla ri sub y ek tlari k o rx o n alar (firmalar), lashkilotlar, davlat va u n in g muassasalari, aho lin in g tadbirkorlik bilan laoliyat qiluvchi qism idir Bu s u b y e k tla r bir v aq tn in g o'zida ham qarz olu vchi va ham q arz b eru v c h i bo'lishi mum kin. Kredit m u n o s a b a tla rin in g obyekti k o r x o n a la m in g ish haqi b erilguncha, tovar s o tilg u n c h a v a q tin c h a bo'.sh turgan pul m ablag'lari; asosiy kap italn i (asosiy fondni) tiklash u c h u n ajratilgan amorlizaLsiya ajratmalari, k o rx o n a la m in g ishlab chiqarishni k e n g a y tiris h g a va rek o n stru k siy a qilishga bo g 'liq bo'lib jam g 'a rilg a n mablag'lari, a h o lin in g o m o n a t b a n k la rid a ja m g 'a rilg a n ja m g'a rm alari, k e ig u si ishlab ch iq arish ja ra y o n ig a c h a b o 'lg a n d a v rd a vaqtincha b o 's h tu rg a n a y la n m a m a b la g 'la r in in g bir qisnii sifatida korxona pul resurslari, d a v la tn in g ja m g 'a rilg a n pul resurslari, c h e t el davlatlari va b o sh q a s u b y e k t l a r n m g pul resurslari va hokazolar. K redit q u y id a g i vazifalami bajaradi: 1. P ulga tengfashtirilgan to 'io v vositalarini (masalan, veksel, chek, sertifikatlar va hokazo) yuzaga chiqarib, ularni xo'jalik a m aliy o tig a joriy etadi. 2. Bo's h pul m a b l a g ’larini harakaldagi, ishdagi kapitalga aylantiradi. 3. Q arz berish orqali pul m a b lag 'larin i turli tarm o q iar o ’rtasida qayla t a q s i r d a s h bilan ishlab chiqarish resurslarining ko'chi', turishini ta'm inlaydi. 1. Q a r z b e r i s h , q a r z n i u n d i r i s h v o s i t a l a r i o r q a l i i q t i s o d i y o ' s i s h n i t a ' m i n l a y d i . 5. К rod it o'z m uassasalari orqali iqtisodiy s u b y e k tla r faoliyati u s tid a n n a zo rat qiladi, iqtisodiyotni tartibga soladi, kredit u c h u n foiz stavkalarini ta baqalashtirib, davlat tom onidan k afo latlar va im tiyozlar beradi. Kredit berish m a l u m q o id a — tam oyillarga asoslanadi. Ya'ni k red it o'z e g a s ig a qaytarilishi shart, kredjt m a'lurn bir m aq sad u c h u n ma lum m u d d a t g a berish, foiz to 'lash shartlaridan iboratdir. K re d itn in g asosiy shakllan: b a n k krediti va tijorat krediti. Bank krediti o b y ek ti pul kapitalidir. Bank krediti o'/.ining m u d d a t i , m aq sad li berilishi v a b oshqa C( Oi da va imtiyozlaii asosida M j o i a t k re d itid a n farq qiladi. Bank k re d iti kapital jam g 'arish , aholi va firmalar pul m ablag'larini k a p ita lg a aylantirish kabi vazifani bajaradi. Tijorat krediti bir k o rx o n a n in g ik k in ch i k o rx o n a g a sotilgan tovar u c h u n m u d d a ti k e c h ik tin lg a n tcr'lov k o 'rin is h id a am alga oshadi. Tijorat k re d itin in g asosiy vositasi vekseldir. Tijorat krediti tovar aylaiuslimj lezlatib, u n d a n k e la d ig a n io y d an i o'zlashtirislidir. 149 Rivojlangan davlatlarda bank, va tijorat kreditlari bir —birlari bilan q o'shilib ketgan. Iste'm o lch ilik krediti b a n k d a n s s u d a la r berish a so sid a xususiy shaxslarga uzoq m u d d a t g a is te 'm o l q ilin a d ig a n tovarlarni xarid qilish u c h u n (mebel, avtomobil, televizor) m a 'lu m m u d d a t g a beriladi. Iste'm olchilar k re d itig a c h a k a n a s a v d o —sotiq qiluvchi d o 'k o n la r n in g to'lovi kech ik tirilg an savdosi k o 'r in is h id a bo'ladi. Iste'm o lch ilar krediti asosan 3 yil m u d d a t g a beriladi. O 'z D E U av to k o m p a n iy a si m ahsulotlari 7 yilga b e rilm o q d a . Iste'm o lch ilik k re d itin in g foiz stavkasi a n c h a y u q o ri bo'ladi. Ip otek a krediti k o 'c h m a s m u lk la r (yer, bino) Insobiga uzoq m u d d a tli ssudalar sh a k lid a beriladi. B u n d a y ssu d alar berish vositasi, ba n k la r va k o rx o n a la r c h i q a r g a n i p o te k a obligatsiyalari hisoblanadi. K reditning y a n a bir sh ak li d a v la t kreditidir. B u n d a qarz oluvchilar davlat va m ahalliy h o k im iy a t tashkilotlaridir. Ular qim m atli q o g 'o z la r bozorida m oliya — k red it tashkilotlari orqali zayom lai c.hiqarib, pul m a b la g 'la rin i t o 'p la s h n i bajaradi. O 'z b e k is to n Respublikasi m ustaqillik y illarida d a v la tn in g k re d it b e rish faoliyati kengayib, uy —joy gurilishi, q ish lo q xo'jalik ishlab chiqarislm i jadallashtirish, b o z o r infratuzilm asini rivojlantirish m a q s a d id a k r e d itd a n k e n g foy d alan ilm o q d a. X alqaro kredit m am lak ;tlar o 'rta s id a s s u d a k ap ita lin in g xalqaro iqtisodiy m u n o s a b a tla r s o h a s id a g i h a ra k a tid a n a m o y o n bo'ladi. X alqaro v alu ta londi, X alq aro t a ra q q iy o t va Tiklanish banki, Jahori b a n k i turli m a m la k a tla rg a k r e d it b e ris h n in g m arkazlaridir. X alqaro k red it tovar yoki p u l (valuta) s h a k lid a beriladi. K red ito r va qarz olu vchilar banklar, xu su siy firmalar, davlat, x alq aro va m in taq av iy tashkilotlardir. Kredit iq tiso d iy o td a bir q a to r vazifani bajaradi. J u m la d a n , pul m ablag 'larin i q a y ta taq sim la sh vazifasini: aholi, korxonalar, davlatn in g v a q tin c h a p u l resurslarini ssu d a kapitali tarzida iqtisodiyotning zarur b o 'l g a n tarm oqlarini, k o rx o n alarin i rivojlantirish u c h u n q a y ta taqsim lanishidir. K reditning y a n a bir vazifasi k a p ita ln i bir jo y g a to 'p la n is h i va m aik azlash u v m i te zlashtiiadi. Kredit m u o m a la xarajatlarini lejash vazifasini bajarib, pul b a n k n o tla r i o 'r n i g a veksel, chek, b a n k n o t kabi hisob —kitob h a m d a p u l o tk a z ish s h a k lid a m u o m a la bilan pul m uom alasini tezlashtiradi. K re d itd a n iqtiso d iy o tn i ta rtib g a so lish d a d astak sifatida foydalaniladi. Q a rz g a berilg an p u l h iso b ig a o lin a d ig a n d a r o m a d foiz yoki foi/.li d a r o m a d deyiladi. O lin g a n foizli d a ro m a d n in g q a rz g a b e rilq a n p u l s i u r u i i d s i g a n i s b a t i v a y u z g a k o ' p a y t m a s i f o i z s t a v k a s i y o k i foiz m e 'y o ri d e y i l a d i . Kredit asosida jarniyat uchun m uliim bo'lgan sohalar taraqqiyotim ta'ininlash va tadbirkorlar faoliyatini tartibga solib turadi. Jamiyatda iqtisodiyotning eng dolzarb, umumdavlat ahamiyatiga ega bo'lgan sohalarning taraqqiyotini jadallashtirish im koniyatlarini yuzaga keltiradi va ta'minlaydi. 6. Bank tizimi va ularning asosiy vazifalari. Bozor lqtisodiyotining negizini bank tizimi tashkil etadi. X ilm a - xil bo'lgan bank tizimi o'z ichiga bank tartibotlaridan tashqari, bozor laoliyati jarayonida shakllanadigan, kredit berish, qim m atli qog'ozlar oldi — sotdisi, moliyaviy xizmatlarni amalga oshirish, investitsiyalar, ssuda va hokazolar borasidagi iqtisodiy munosabatlarning deyarli butun m ajm uini oladi. Banklarning bir necha tun mavjud. Ular ichida eng keng tarqalgani— tijorat banki, uning asosiy vazifalari— aholining, korxonalarning omonati sifatida kelib tushadigan pullarni jamg'arish, kredit berish, turli xil moliyaviy xizmatlar k o ’rsatishdir. M D H niamlakatlarida hozirdanoq salkam 200 mingta davlatniki bo'lmagan, aksiyali va xususiy tijorat banklari mavjud. Investitsiya banki bozor xo'jaligining barcho tarmoqlariga m uddatli kredit berish va ularni investitsiya! sh ug ’ullanadi, shuningdek, qn-.matbaho qog'ozlar— aksiyalar, obligatsiyalar, xazina biletlari, banknotlar, kuponlar va hokazolar bilan operatsiyalar o'tkazadi. Odatda investitsiya banklari lond birjasi bilan yaqilldan bog'langan bo'ladi, bunday birjada portlel investitsiyalari amalga osliiriladi, ya'ni egallab olish, ishlab chiqarishni qayta qurish, yangi tovarlarni ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishni yo'lga qo'yish maqsadida biror korxonaning aksiyalari, obligatsiyalari solib olinadi ham da sotiladi. Investitsiya banklari, shuningdek, mijozlarning buyurtmalari b o’yicha qim m atbaho qog'ozlar bilan bo'ladigan operatsiyalar bilan bnga turlicha dallollik xiz.matlarini ko'rsatadi. Ixtisoslashtirilgan banklar muayyan tarmoqlar korxonalari yoki faoliyat sohalariga kredit beradi va ularni mablag' bilan ta'minlaydi. Ni.isalan, qishluq xojalik, C|unlish, tashgi savdo va boshqa banklar mavjud. lpoteka banki (yunoncha " ipoteka" - garov) ixtisoslashtirilgan bankning alohida tun bo'lib, uning asosiy vazifasi turli ko'chmas m u lk n i- yer, imoratlarni garovga olib ssuda berishdan iborat. lpoteka banklari asosan fermerlik rivojiangan mamlakatlarda tarqalgan. Markaziy (yoki davlat) banki davlatning mulkidir. U pul, i Л.-liyalsiya emissiyasi (cliiqurilishi) bilan, .shuningdek, niam lakatnm g butun b a n k tizim ini bo.shqaiish, nazorat qilish bilan shug'ullanadi. Masalan, Federal Rezerv Tizimi (FRT) deb ataladigan A Q SH markaziy banki tijorat, investitsiya va ixtisoslashtirilgan banklarga kredit beradi, ularning faoliyatini sug'urtalaydi, boshgaradi, davlat obligatsiyalari, xazina biletlarini sotib oladi va sotadi. Markaziy bank, odatda, ijrochi hokimiyatga (prezident, hukumatga) qaram bo'lmaydi, uning faoliyatini faqat m am lakat parlamenti boshgaradi O lm on iy ad a- Bundesbank, Fransiyada — Fransiya milliy banki, Italiyada— Italiya davlat banki, O 'zbekistonda— O'zbekiston Respublikasi M illiy banki markaziy bank hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyali" to'g'risidagi gonunda belgilanishicha, tijorat banklari va aksiyaJi pay asosida tashkil topgan xususiy banklar bo'ladiki, ular “kredit hisob - kitob va o'ziga xos bank xizmatini ko'rsatadilar". Tijorat banklari faoliyatining asosiy magsadi foyda olishni ko'zda tutadi. Tijorat bankining daromad manbai mijozlarning bank xizmati uchun to'lagan va aktivlaridan— zayom, kredit, qim m atli qog'ozlardan olinadigan foyda hisoblanadi. Shuningdek, O'zbekistonda ko'plab ixtisoslashgan tijorat banklar iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit —pul operatsiyaiarining muayyan turlarini amalga oshirmogda. Sanoat gurilish b a n k i- sanoat, transport, aloqa va moddiy - texnika ta’minoti sohalarida Zamm, G'alla, Paxta banklar agrosanoat kompleksi tarmoglari va boshqa sohalarida; Tadbirkor banki mayda va o'rta biznes, kooperativ va yakka tartibdagi mehnat faoliyati sohasida kredit —pul operatsiyalarini amalga oshiradi. Xalg b a n k i— mamlakatda omonat ishlarini bajaradi, nagd pulsiz hisob —kitob gilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishi, aholiga shaxsiy ehtiyojlariga kredit berishi va shu kabi operatsiyalarni amalga oshiradi. Tashgi iqtisodiy faoliyat m illiy banki eksport — import operatsiyalarini amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, aralash qo'shma korxonalarga kredit berishda katnashadi, to'plangan valuta rejasining ijarasini, valuta resurslaridan tejab, samarali foydalanishini nazorat qiladi, shu biian birga, tashgi iqtisodiy operatsiyalarga oid hisob — kitoblarni tashkil qiladi va anmlga oshirishni ta'minlaydi. Ixtisoslashgan investilsion va lpoteka banklai — maxsus kredit muassasalari bo'lib, ular operatsiyalanga obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshga turlarini chiqarish yo'li bilan uzoq m uddatli ssuda kapitalini jalb giladi va ulam i mijozlarga tavsiya etadi. Investitsion kompaniyalar, qimmatbaho qog'ozlar chiqarish va sotish yo'li bilan huquqiv investorlar pul resurslarini to'playdi va ularni Korxoualar, aksiya va obligatsiyalarga joylashtirib foyda olisluii ko'zlaydi. Ipoteka b an klar— bu ko'chmas mulk (yer va inshoot) hisobiga uzoq m uddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalar. Ipoteka bankining pul resurslari o'zlarining ipoteka obligatsiyalari liisobiga shakllanadi. Ipoteka bankidan olingan ssuda uy — joy va har xil inshootlar qurish, korxonalarni rekonstruksiya etib ishlab chiqarish quvvatini oshirish uchun loydalanadi. Banklar ikki x il— passiv (sust) va aktiv (faolj operatsiyalarni amalga oshiradi. Passiv (sust) operatsiyalar yordamida pul resurslari jamlanadi, aktiv (taol) operatsiyalar yordamida ular joylashtiriladi va taqsimlanadi. Bankda pul resurslari o'zining va jalb etilgan mablag'lar hisobiga shakllantiriladi. Bankni ta'sis etish cliog'ida ltd1 sis kapitali), shuningdek, foyda va daromad olish asosida hosil bo'ladigan kapital o'zining mablag'lariga kiradi. Pul resurslarimng asosiy qismi esa, jalb etiladigan omonatlar (depozitlar) va boshqa banklardan kelib tushadigan mablag'lar hisobiga shakllantiriladi. Depozitlar ikki xil bo'ladi: yo'qlab olinuvchi va muddatli. Birinchisi— oinonatchi tomonidan istalgan paytda yo'qlab olinishi m um kin bo'lgan joriy hisoblardagi mablag'lar. Odatda ularga eng kam toiz to'lanadi. Bank o'z xarajatlarini mijoz, omonatchi o'z hisobida mavjud bo'lgan pul mablag'laridan to'liq foydalaninasligi evaziga qoplaydi. Bunda qat'iy kassa qoldig'i hosil bo'Vadi, uni bank turli iqtisodiy subyektlarga ssudr-va kredit silatida beradi. Ikkinchi holdagi depozitlar ko'rsatilgan muddattarga qo'yiladi, u tugamaguncha mijoz pulini talab qilib olishga haqli emas Bunday holda omonatchilarga yo'qlab olinuvchi omonatlarga qaraganda ancha katta foiz to'lanadi. Yuqorida takidlanganidek, bank boshqa banklardan ssuda, kredit olish yo'li bilan pul resurslarini jalb etishi mumkin. Xususan, markaziy bank tijorat banklariga, agar ular o'zlarining to'lovga qobilliklari va ishonchliliklari xususida kafolat bera olsalar, muayyan hisob foizi bilan kredit beradi. ASOSIY TAYANCH TUSHUNCHALAR M o liy u — pul londlarinmg shakllanishi, taqsimlanishi va foydalanishini tartibga solish bilan vujudga keladigan munosabatlardir. Moliya tizim i— turli darajadagi nioliyaviy muassasalar bo'lib moliyaviy munosabatlarga xizmat qiladi. D avlat budjeti - davlat tomonidan o'z funksiyalarini amalqa oshirish uchun sarllanadigan m arkazlashtinlgan pul lo n d id n . 153 Budjet taqchilligi — budjet daromadlari bilan xarajatlarining nomuvotiqligi bo'lib, xarajatlaming daromadlardan ortiqcha bo'lqan farq. Davlat qarzlari — budjet taqchilliqini qoplash maqsadida davlat tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslar. Budjet balansi — xarajatlar va daromadlarning teng bo lishidir Soliqlar — jamiyatda yaratilgan sol darom adning m a'lum bir qismini budjetga olish uslubi. Pul muomalasi — naqd pul bo'lib, tovarlar aylanishi va notovarlar harakati uchun to'lov va hisoblarga xizmat qiladi. Aynan bir jarayonining doimo bir xilda takrorlanishidir. Pul tizimi — tovar muom alasining rivojlanishi natijasi bo'lib, davlatlar tomonidan qonunchilik asosida mamlakatda pul muomalasini tashkil qilish. Kredit— bankda bo'sh turgan pullarni qarzga berish. B ank— (ital’yancha "sarroflik do'koni") pul va pul kapitalini safarbarlash, jamg'arish, harakatlantirish va taqsimlashni amalga oshiradigan tashkilotdir. Bank foydasi (marja) — olingan va to'langan loiz summasi o'rtasidagi farq, TAKRORLASH UCHUN SA* OLLAR 1. M oliyaning iqtisodiy mazm unini tushuntiring va iqtisodiy vazifalan nim adan iborat? 2. O'zbekiston Respublikasi davlat budjeti m ablag'larining shakllanish va taqsimlanish xususiyatlarj haqida mulohaza qiling. 3. Davlat budjeti miliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashda qanday rol o'ynaydi? 4. Budjet taqchilligi nima? 5. Soliqning eng ko'p tarqalgan turlarini aniqlanq. 6. M ahalliy budjet daromad va xarajatlarining asosiy moddalarini sanab chiqing / Pul muomalasining mazmunini va miiomala uchun /.ami bo'Igan pul m iqdorm i aniqlashni tushuntiring. 8. Kreditni nima zarur qilib qo'yadi? Kredit tushunchasinmg m azmunini bayon qiling. 9. Kreditning asosiy turlarini sanab ko'rsating va ularning asosiy vazifasi nima? 10. Markaziy bankninq vazifasi qanday? I I. Tijorat banki bilan mvestitsiya bankim taqqosiany. XV I Bob. INFLYATSIYA. INFLYATSIYANI OLDINI OLISH TADBIRLARI. 1. Inflyatsiya tushunchasi. Inflyatsiya turlari. 2. Talab va taklil inflyatsiyasi. Hozirgi zamon inflyatsiyasi. 3. Inflyatsiya oqibatlari. Inflyat.siyaga qarshi siyosat. 1. Inflyatsiya tushunchasi. Inflyatsiya turlari. Ijtimoiy ishlab chigarish jarayonida talab bilan taklif o'rtasida nomufanosiblik bo'lib turadi. Bu nomufanosiblik narxlarning o'sishiga olib keladi. Narxlarning o'sishi esa inflyatsiyani kelfirib chiqaradi. Inflyatsiya- pulning tovar va xizmatlarga nisbatan keragidan ortiqcha chigarilishi yoki tovar va xizmatlarning pul massasiga nisbatan kamayib ketishi natijasida narxlarning o'sishi va pulning gadrsizlanishidir Davlat tom onidan muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqariladi, ya'ni pul emissiyasi amalga oshiriladi, natijada bozorda narxlar o'sib ketadi va pul qadrsizlanadi, ya’ni inflyatsiyaga uchraydi. Ishlab chiqaruvchilar ham inflyatsiya sabachisi bo'ladilar. Ular tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishn.' qisqartirib yuboradilar, natijada tovar taqchilligi kclib chiqadi va narxlar o'sib ketadi. Kerakligidan ortiq pullarning paydo bo'lishi va narxlarning o'sishi inflyatsiyaning tashqi ko'rinishi bo'lsa, m illiy xo'jalikning nomutanosibligi va um um iy inuvozanalning buzilishi uning asl mohiyatini tashkil etadi. Jahon iqtisodiy adabiyotlarida milliy xo'jalikni nomutanosiblikka olib keladigan uchta asosiy kuch ajratib ko'rsatiladi. * davlat tomonidan o'z vazifasini ado etish uchun q o g 'oz—pul emissiyasiga, tashqi savdoga, noishlab chiqarish, awalainbor, harbiy va boshqa xarajatlarga monopoliya o'rnatilishi; * kasaba uyushmasining ish haqi darajasi va m uddatini belgilash m onopoliyasi; ■ narxni va xnrajatlarni bclgilnshqn yirik firm alarning monopoliyasi. Yuqorida ko'rsatilgan uchta kuch b ir- b iri bilan o'zaro bog'liq va har biri alohida talab va taklifning o'sishiga yoki pasayishiga,.ular o ’rtasidagi muvozanatning buzilishiga sababchi bo'lishi mumkin. Inflyatsiya turlari. Iqtisodiyotda inflyatsiyaning bir nechta turlari ma\jud Bulaiga: ochiq inflyatsiya, yashirin inllyaisiya, m uvozanatlashgan va m uvozanatlashm agan inflyatsiya, k u tilad ig a n va ki.itilm ay'ligan inflyatsiya kiradi. O chiq inflyatsiya talab bilan taklifning o'zaro munosabati natijasida narxlarning cheksiz o'sishi sababli yu/.aga kelad) Bunday inflyatsiya iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotiqa asoslangan mamlakatlarga xosdir. Yashirin inflyatsiya narxlar va daromadlar ustidan m a’m uriy- buyxuqbozlik nazorati o'rnatilgan mamlakatlarga xosdir. Narxlar ustidan kuchli nazorat qilish natijasida narxlar yuzaki qaralganda o zgarmas bo'ladi, lekin pul massasining kerakligidan ortib ketishi tovar taqchilligini keltirib chiqaradi. Natijada talab taklifdan ortib ketadi va ular o'rtasidagi muvozanat buziladi. Tovar tagchilligi sharoitida qog'oz pullarga tovarlarni faqat «qora bozorda» sotib olish mumkin, lekin bunday bozorda narxlar davlat tomonidan belgilangan gat'iy narxlardan bir necha barobai yuqori bo'ladi. Natijada yashirin inflyatsiya yuzaga keladi. Muvozanatlashgan va muvozanatlashmagan inflyatsiya. Muvozanatlashgan inflyatsiya sharoitida har xil tovar guruhlarining bir —biriga nisbatan narxi o'zgarmaydi. Bunday inflyatsiya. biznes uchun xavfli emas, lekin vaqti — vaqti bilan narxlarni oshirib turish kerak. Muvozanatlashmagan inflyatsiyada turli tovarlaming narxi muntazam ravishda va har xil nisbatlarda o'zgarib turadi Muvr zanatlashmagan inflyatsiya biznesga katta z irar yetkazadi. Kapitalm unum li joylashtirish m um kin bo'lgan sohalarni tanlash juda qiyinlashadi. Kutiladigan va kutilmaydigan inflyatsiya. Kutiladigan inllyatsiya bu oldindan bashorat qilinadigan va hisoblanadigan inflyatsiyadir, kutilm aydigan inflyatsiya buning aksidir. Muvozanatlashgan va kutiladigan inflyatsiya kombinasiyalari iqtisodiyotga katta zarar yetkazmaydi Muvozanatlashmagan va kutilmaydigan inflyatsiya iqtisodiyot uchun o'ta xavflidir. Narxlarning o'sish sur’atiga qarab inflyatsiyaning uch tun mavjud: ■ oddiy yoki o'rmalovchi, inflyatsiya sur’ati yiliga 2 — 3 foiz bo'ladi ■ suzib yuruvchi mflyat.siya, bunda narxlar tez o ’sa boshlaydi, yiliga 10 foiz atrofida. ■ yuguruvchi inllyatsiya yoki giperinflyatsiya, narxlar oyiga 40 — 50 foiz atrofida o'sadi, ish haqi bilan narxlar o'rtasida farq juda katta bo'lib, aholining turmush darajasi pasayib ketadi, yirik korxonalar zarariga ishlaydi va inqirozga uchraydi, iqtisodiy aloqalar buziladi. Iqtisodiy tanglik bilan inflyatsiyaning birqalikda yuz berishi stay fly a tsi у a d ey i I adi. 156 Iqtisodiyotning turg'unlik holatiga tushib qolishi stagnatsiya deb ataladi. 2. Talab va taklif inflyatsiyasi. Hozirgi zamon inflyatsiyasi. Talab inflyatsiyasi jam i talabning o'zgarmas jami taklifga nisbatan tez o'sib borishida sodir bo'ladi. Lekin jami talabning ishlab chiqarish hajmiga, ish bilan bandlilikka va narxlar darajasiga bo'lgan nisbati murakkab jarayondir. Masalan, jami talab oshsa, ishlab chiqarish hajm i kengayadi, ishsizlik kamayadi, narxlar sekin-asta ko'tariladi. Ishlab chiqarishning kengayishiga garab, zahiralar kamayib boradi, zarur bo'lgan iqtisodiy resurslarni izlash qiyinlasliadi. Ishlab chiqarishga m alakali kadrlarni jalb qilish, ularga baland ish haqini to'lashni zarur qiiib qo'yadi. Natijada ishlab chiqarish xarajatlari oshib ketadi va narxlar ko'tariladi. Talab inflyatsiyasining kelib chiqish shartlari: ■ ish bilan bandlikni va ish haqini o'sishi natijasida aholi tom onidan talabning o'sishi: ■ iqtisodiy o'sish davrida investitsiyalarning kengayishi va kapital tovarlariga talabning ortishi; ■ davlat xarajatlari o'sib borishi (harbiy va sotsial buyurtmalarning o'sishi). Taklif inflyatsiyasi ishlab chiqarish harajatlarining narxi oshganda sodir bo'ladi. Keyingi paytlarda jami talabning pasayishi sharoitida narxlarning o'sishi natijasida paydo bo'lgan inflyatsiya turi jahon tajribasida tez uchrab turibdi. Mahsulot birligiga sarf qilm gan xarajatlarning orlib borishi ishlab chiqarish hajm ini va daromadni qisqartirib yuboradi. Natijada taklif etilgan tovarlar va xizmatlar hajmi qisqaradi, narxlar ko'tariladi. Demak, bunday holda talab ernas, balki ortiqcha ishlab chiqarish xarajatlari narxlarni oshirib yuboradi. Taklif inflyatsiyaning asosiy manbai bo'lib xoni ashyo va energiyaning qimmatlashuvi natijasida narxlarning va ish hagining o'sishiga xizmat giladi. Inflyatsiyaning sabablari. X X asr o'rtalariga kelib industrial rivojlriiigan mamlakallarda shakllangari bo/o i inexanizmiga intlyasion lendensiyalai xos bo'lib goldi. Bunga lkki asosiy oiml sabab bo ldi: moliya va pul —kredit tizimini tubdan gayta tashkil etilishi va iqtisodiyotning ohgopolistik tuzilishining shakllanishidir. Tadbirkorlarnmg yuqori foyda olish maqsadida narxlarni oshirishni erkin raqobat cheklab turqan. Pulning aylanishini va narx — navoning nisbiy bargarorligini oltin tangalar standarti la'm m la b turgan. B a n k n o tla m m g oltin langalariga erkin alm asiunuvi pul qadrsizlaiiishining old mi olgan. B ulardan tashqari, banklar muomalaga banknotlarni o'zidayi oltin zahiralari qiymatimng liajmi m iqdorida chiqara olganlar. Narxlarning o ’zgarishida iqtisodiyotning hozirgi zamonaviv bosqichi tub burilisliga olib keldi. Pul muomalasida qog'oz pullar oltinni butunlay siqib chiqardi, p u l—kredit mexanizini esa pnl massasining ko'payishiga qulay sharoit yaratib berdi Iqtisodiyotning ko'pgina tarmoqlari oligopolistik tuzilish ko'rinishiga ega bo'ldi. Buni biz yirik biznes tomonidan bir xi! turdagi mahsulotlarga narxlarni o'rnatish siyosatini olib borishda kuzatishimiz. mumkin. XX asrda narxlar o'sishining yangi tendensiyasi rivojlana boshladi, lekin asrning birinchi choragida narxlarning o'sishi vaqti - vaqti bilan iqtisodiy inqirozlar bilan uzilib turdi Ikkinchi jahon urushi davrida deyarli barcha bo/or igtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda narxlarning o'sishi kuzatildi. Bu davrda inflyasion jarayonlarning asosini ishlab chiqarish kuclilarining buzilishi tashkil etdi. Ishlab chiqarishdagi salbiy o'zgarishlar moliya va pul muomalasi sohalariga ta'sir ko'rsatdi: budjetdagi kamomad, davlat qarzi o'sib ketdi va pul emissiyasi kuchayib ketdi. Urushdan so'ng narxlarning o'sib borish tendensiyasi saqlariib qoldi. Narxl-:' muntazam ravishda barcha mamlakatlard ■ o'sa boshladi. X X asrning /0 —yillarida inflyatsiya o'sishining inuliim omili, ishlab chiqarish sur'atlarminq pasayishi bo'ldi. Shu bilan birga inflyatsiyaning o'sishiga tashqi omillar ham ta'sir etdi. Bular dollarning devalvatsiyasi va jahon bozorida xomashyo narxining ko'tarilishi Hozirgi zamon inflyatsiyasi bir nechta xususiyatlarga ega: Birinchidan, avvallari inflyatsiya ayrim yoki bir nechta mamlakatlarda sodir bo'lgan bo'lsa hozir esa narxlarning o'sishi butun jahon xarakterini olgan. Ikkinchidan, inflyatsiya har xil mamlakatlarda har xil sur'atlar bilan notekis va sakrash yo'li bilan sodir b oim ogda. Uchinchidan, zamonaviy inflyatsiya onda —sonda emas. balki surunkasiga bo ‘linoc|da. 1 o'rt inchidan, inllyatsiyaning x Download 141.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling