Iqtisodiyot nazariyasi

O 'Z B E K IS T O N   RESPUBLIKASI 
O L IY  V A  O 'R T A  M A X SY S  T A 'LIM   V A Z IR L IG I
M IR Z O   U LU G 'BE K   N O M ID A G I 
O 'Z B E K IS T O N   M IL L IY   U N IV ERSIT ET I
IQTISODIYOT 
NAZARIYASI
(noiqtisodiy oliy  o'quv yurtlari  uchun o'quv  qo'llanma) 
Qayta ishlangan, toMdirilgan uchinchi nashr
T osh Kent
2(1
 05

IJshbu  o'quv  qo'llanm a  O'zbekiston  Respublikasi  O liy  va  O'rta 
maxsus  ta'lim  Vazirligi  qoshidagi  O liy  o'quv  yurtlariaro  ilmiy — 
uslubiy 
birlashmalar 
faoliyatini 
Muvofiqlashtiruvchi 
kengash 
Prezidium ining  17.06.2000  y.  15 —sonli  majlis  qaroriga  asosan  tavsiya 
etilgan 
«Iqtisodiyot  nazariyasi» 
fani 
o'quv  dasturiga  muvofiq 
tayyorlangan.  Bu  o'quv  qo'llanm a  qayta  ishlangan  ikkinchi  nashr 
bo'lib, 
unda 
iqtisodiy 
rivojlanishning 
um um iy 
muammolari, 
makxoiqtisodiyot  va  jahon  xo'jaligi  rivojlanishi  bilan  bog'liq  mavzular 
sodda  va  lavon  tilda  bayon  etilgan.  Q o'llanm a  xorijiy  tajriba  va 
iqtisodiyotimizda  o'tkazilayotgan  iqtisodiy  islohotlar  bilan  bog'liq 
o'zgarishlar,  m illiy  g'oya  va  m illiy  mafkuralar  e'tiborga  olingan  holda 
ishlab  chiqilgan.
Ushbu 
o'quv 
qo'llanm a 
noiqtisodiy 
oliy 
o'quv 
yurllari, 
fakultetlari,  kollej  va  litsey  talabalariga  mo'ljallangan.
Ti  iuvchilar:  dots.  Umarov K.Yu.  (rahbar),  dots.  Xr,shiinov  P.Z., 
prof.  Beknozov  N.,  dots.  Sodiqov  N.K., 
dots.  Holmirzaev A.,  i.f.n.  Saparov T O., 
kat.  o ‘q.  Tursunov  A.,  o'q.  Boynazarov  E.E.
Taqrizchilar:  Iqtisod  fanlari  doktori,  prof  Q odirov A.
Iqtisod  fanlari  doktori,  prof.  Vaxobov  A.V.

K IR IS H
Mustaqil  O'zbekiston  bozor  iqtisodiyoti  tomon  shahdam  qadam 
qo'ymoqda.  O'tkazilayotqan  bozor  islohotlari  iqtisodiy  taraqqiyotda 
yangi  daw   ochadi.  Sivilizatsiyalashgan  bozor  iqtisodi — kelajakdagi 
demokratik,  huquqiy  va  adolatli  jamiyat  uchun  poydevor  bo'lib 
xizmat  qiladi.  Islohotlar  kishilar  ongi  va  ruhiyatida  ham  o'zgarish 
yasamoqda.  Ular  orasida  yangicha  fikrlash,  bozor  iqtisodiyotini  idrok 
etish  va  uning  talablari  ruhida  ishlash  va  yashashga  intilish  qaror 
topmoqda. 
Boqim andalik 
ruhiyati 
o 'm ini 
ishchanlik 
ruhiyati 
egallamoqda.  Bularning  hammasi  iqtisodiy  bilimlarga  qiziqishni 
kuchaytirmoqda 
Yoshlarni  malakali  mutaxassis  sohibi  sifatida 
iqtisodiyotning 
qonun -  qoidalari 
va 
sir -  asrorlarini 
bilishga 
o'rgatishdir.  «Iqtisodiyot  nazariyasi»  fani  fundamental  fan  bo'lib, 
iqtisodiy  hayotning  mohiyati,  iqtisodiy  jarayonlarni  boshqarish 
qonunlari va  ulardan  foydalanish yo'llarini  o'rgatadi.
Bu  qo'llanm ani  tuzishda  va  mavzularni  aniqlashda  O'zbekiston 
Respublikasi  Kadrlar  tayyorlash  M illiy  dasturida  qo'yilgan  talablar 
inobatga  olingan.  Shuningdek,  qo'llanm ada  biz  bozor  iqtisodiyotiga 
kinb 
kelayotganimizni, 
bu 
sharoitda 
yashashimiz, 
faoliyat 
ko'rsatishimiz,  iqtisodiy  munosabatda  bo'lishim izni  hisobga  olib, 
bozor 
itisodiyoti 
muammolarini, 
uning 
sabab—  >qibatlarini, 
tushunchalarini,  ularning  bizning  sharoitda  qay  darajada,  qanday 
shaklda  amal  qilayotganini  batafsilroq  yoritishga  harakat  qildik.
Mazkur  qo'llanm ada  iqtisodiy  jarayonlarni  yuzaki,  ko'rinib 
turgan  tomonlari  emas,  balki  ularning  ichki  mohiyati,  ziddiyatlari  va 
bog'lanishlariga,  iqtisodiy  jarayonlarning  sabab  va  oqibatlariga 
alohida  e'tibor  berildi.  Asosiy  iqtisodiy  tushunchalarni  talabalarga 
soddaroq  qilib,  tushunarli  tilda,  hayotiy  misollar  asosida  yoritishga 
harakat  qilindi.
O 'qu v  qo'llanm ada  o'qitishning  yangi  texnologiya  xususiyatlari 
hisobga  olinib,  har  bir  ko'rilgan  maseia  yuzasidan  asosiy  tayanch 
tushuncha  va  atamalar,  takrorlash  va  munozara  uchun  savollar 
berilgan.
M azkur  qo'llanm aning  tuzilishi,  mazmuni,  muammolaminc]  bayon 
qilmish  tartibi  va  uslubi  bo'yicha  bildirilgan  tiki  va  mulohazalarni 
bajonidil  qabul  qilamiz,  u  keyingi  nashrlarni  takomillashtirishga 
yordam beradi
3

I  Bob.  IQ T ISO D IY O T   N A Z A R IY A S IN IN G   PREDMETI  V A   USLUBI.
1.  Iqtisodiyot  nazariyasining  fan  sifatida  shakllanishi.
2.  Iqtisodiyot  nazariyasining  predmeti,  maqsadi  va vazifalari
3  Iqtisodiyot  nazariyasining  metodologiyasi.
1. Iqtisodiyot  nazariyasining  fan  sifatida  shakllanishi
Uzoq 
davrlar  davom ida  insoniyat  tafakkuri  aniqlagan  ayiim  
masalalar  bugun  juda  oddiy  haqiqat  va  oson  bilish  m um kin  bo'lgan 
narsaga  o'xshab  koTinadi.
Masalan,  ham maga  m a'lum ki,  siyosat,  san'at,  adabiyot,  ma'rifat, 
madaniyat  bilan  shug'ullanishdan  oldin  insonlar  oziq —ovqat  va 
kiyim — kechakka  ega b o iish la ri  lozim.
Demak,  inson  mehnat  qilishi,  xo'jalikning  turli  sohalarida  faoliyat 
ko'rsatishi  kerak  bo'ladi.  Insoniyatning  mavjud  bo'lishini  va  uning 
taraqqiyotini  ta'm inlaydigan  asosiy  faoliyat  m oddiy  va  ma'naviy 
ne'matlarni  yaratish  ham da  xizmat  ko'rsatish  hisoblanadi. 
Bu 
iqtisodiy  faoliyat  deb  ataladi.
Iqtisodiyotga  oid  bilim lar va  uning  sirlari  antik  dunyoning  ko'zga 
ko'ringan  olimlari  Ksenofot,  Aflotun,  Araslu  asarlarida,  shuningdek, 
qadim gi  Kisr,  Xitoy,  Hindiston  va  Markaziy  Osiyo  c'im lanniny 
asarlarida aks  ettirilgan.
Fan,  ya'ni  iqtisodiy  tizim ning  mohiyati,  maqsadi  va  vazifalari 
to'g'risidagi  tizimiy  bilim   sifatida  iqtisodiy  nazariya  X V I—XVII 
asrlarda 
yuzaga 
keldi. 
Bu 
kapitalizm ning 
shakllanishi, 
manufakturaning  yuzaga  kelishi,  ijtimoiy  mehnat  taqsimotining 
chuqurlashishi, 
ichki 
va 
tashqi  bozorlarning 
kengayishi, 
pul 
muom alasining  intensivlashuvi  davridir.
Iqtisodiyot  nazariyasi  fanining  shakllanishi  va  rivojlanishining 
birinchi  bosqichi  bu  m erkantilizm ning  yuzaga  kelishidir
Merkantilistlar  ta'lim otining  mohiyati  boyiikning  yuzaga  kelishi 
manbasiga  berilgan  ta'rifdan  iborat  (ularning  xizmati  shundadir, 
chunki  ular  bu  to'q'risida  birinchi  bo'lib  fikr  bildirganlar)  Biroq.  ular 
bu  masalani  n o to 'g ri  lalqm   qilganlar,  chunki  boyiikning  m anbam i 
muomala  sohasidan  keltinb  chiqarganlar,  boylikni  esa  pul  bilan 
tenglashtirganlar.  M azkur  ta'lim otning  nomi  ham  shundan  kelib 
chiqqan,  chunki  "m erkantil"  tarjimada  "pullik"  ma'nosini  anglatadi. 
Merkantilistlar  savdogarlar  vakillari  bo'lib,  ularning  manfaatlarim 
himoya  qilganlar.
M erkantilizmga  fikran  yaqin  bo'lgan  ta'limot  proteksionizm 
siyosatidir.  U  milliy  iqbsodiyotni  bosliqa  davlatlar  bilan  bo'ladigcin 
raqobatda  bojxona  to'siqlarini  joriy  qilish,  m amlakatga  chet  el
4

tovarlari  va  kapitallarini  kirib  kelishini  cheklash  yo'li  bilan  himoya 
qilish  va  saqlashga  yo'naltirilgan.
Merkantilizmrnng  eng  ko'zga  ko'ringan  vakil lari  bo'lib  T.  Man 
(1571— 1641),  A.  Monkretyen  do  Vaffevil  (1575— 1621),  G.  Skarufli 
(1519- 1584), 
D. 
Nore 
(1641-1691), 
D. 
Yum 
(1711 -  1776) 
hisoblanadi.
Keyingi  oqim  «fiziokratiya»,  ya’ni  «tabiat  hukmronligi»  deb 
alalyan.  Ular  rnerkantilistlardan  tarqli  o'laroq,  «boylik  qishloq 
xo'jaligida  yaratiladi  va  ko'payadi»  degan  g'oyani  ilgari  suradilar. 
Keyinchahk 
iqtisod 
tanining 
mumtoz 
(klassik) 
maktabi 
namoyandalari  bo'lmish  A.  Smit,  U.  Petti,  I).  Rikardo  kabi  atoqli 
iqtisodchi  olimlar  boylik  laqatgina  qishloq  xo'jaligidagma  emas,  shu 
bilan  birga,  sanoat,  transport,  qurilish  va  boshqa  xizmat  ko'rsatish 
sohalarida  ham  yaratilishini  isbotlab  berdilar,  ham m a  boylikning 
onasi  yer,  otasi  mehnat,  degan  qat'iy  ilm iy  xulosaga  keldilar.
Markaziy  Osiyoda  iqtisodiy  fikrlarning  rivojlanishi  Farobiy,  Ibn 
Sino,  Beruniy,  Yusuf  Xos  Hojib,  A.  Navoiy 
va  boshqa  dunyoga 
mashhur  olimlar nomlari bilan  bog'liq.
Ularning  asarlarida  iqtisodiy  tikriar  hali  falsafiy va  butun  ijtimoiy 
bilimlar  m ajmuidan 
ajralmagan  bo'lsa —da,  katta  ahamiyatga  ega 
edi.
Hozirgi  paytda  marjenalizm, 
monetari/  i,  keyinschilik  va 
boshqa 
qator 
yo'nalishdagi 
iqtisodiy 
ta'limotlar 
yiq'indisi 
«Ekonomiks»  («Iqtisod»)  nomli  kitobda  mujassamlashgan  bo'lib,  u 
AQSH,  Angliya  va  boshqa  qator  mamlakatlarda  darslik  sifatida 
o'tiladi  Rus  tiliga tarjima  qilinib,  bizqa  m a'lum   bo'lgan  P.  Samuelson, 
K.  Makkormell,  S.  Bryu  kitoblari  uning  namunalaridir.  Shunday  qilib, 
yuqorida  aytib  o ’tilgan 
iqtisodiy  g'oyalar  asosida  iqtisodiyot 
nazanyasi  tan  sifatida  vujudga  kelgan.
2.  Iqtisodiyot  nazariyasining  predmeti,  m aqsadi  va  vazifalari
Iqtisodiyot  nazariyasi — kishilik  jainiyatidaqi  ishlab  chiqarish, 
taqsimlash,  ayriboshlash  va  iste’mol  qilisti  jarayonida  vujudga 
keladigan  iqtisodiy  munosabatlarni  va  ularga  xos  bo'lqan  iqtisodiy 
qonunlarni  organadigan  iandir
Iqtisodchi — olimlarning  asarlarmi 
o ’rganar  ekanmiz  shunga 
e'tiborni  qaratish  mumkinki,  iqtisodiy  hodisalar  tahlili  bo'yicha  u 
yoki  bu  yondashuvlurga  mos  ravishda  fanning  predmetiga  berilgan 
ta'riflar  ham  bir —biridan  farq  qiladi.  "Ekonomiks"  darsliklarida 
fanning 
predmetiqa 
quyidagicha 
ta'rif 
beriladi: 
birinchidan, 
chekhingciu  resurslai  dunyosida  m oddiy  ti^'m allarui  ishlab  diiqaribh,. 
taqsimlash  va  iste'mol  qilish  jaiay o nida  iiKli\'iduallar  harakatm i

tadqiq  qilish,  ikkinchidan,  kishilarning  m oddiy  ehtiyojlarini  to'laroq 
qondirish  maqsadida  cheklangan  resurslardan  samarali  loydalanishni 
o'rganish.
Bu  ta ’riflar  iqtisodiyot  nazariyasi  predmetining  ba'zi  tomonlarini 
ak.s 
ettiradi 
va 
shuning 
uchun 
"E konom iks"ni 
iqtisodiyot 
nazariyasining 
bir  qismi  deyish  m um kin.  Iqtisodiyot  nazariyasi 
resurslardan  rasional,  optimal  va  samarali  ioydalanish  m uam m olarini 
o'rganishdan  tashqari, 
iqtisodiy  tizim larining  tarixiy  evolyusiyasi, 
m illiy  boylik  va  jamiyat  farovonligi  o'sishining  manbalari  va 
harakatlantiruvchi  kuchlari  tahlilini  ham  o'z  ichiga  oladi.
Iqtisodiyot  nazariyasi  lain  ishlab  chiqarish  munosabatlarining 
rivojlanisbi  to'g'risidagi  landir,  shuning  uchun  uning  predmeti  ishlab 
chiqarish  munosabatlaridir.
Ishlab  chiqarish  munosabatlari —bu  hayotiy  ne'matlarni  ishlab 
chiqarish,  taqsimlash,  ayriboshlash  va  iste'mol  qilish  jarayonida 
kishilar o'rtasida obyektiv  yuzaga  keladigan  munosabatlardir.
Iqtisodiyot  nazariyasi 
tarkiban  o'z  ichiga 
mikroiqtisodiyot 
(alohida 
iqtisodiy 
subyektlarning 
xatti- harakati) 
va 
makroiqtisodiyotni  (butun  m illiy  iqtisodiy  tizim  xatti — harakati  va 
amal  qilishi)  oladi.
Iqtisodiyot  nazariyasining  predmetini  o'rganishda  uni  aniqroq 
tasaw ur qilish  macyiadida  quyulagilarni  aiohida  hisobga  olish  zarur-
•  iadqiqot  sohasi— 
xo'jalik  faoliyati  amaiga  oshiriladigan 
iqtisodiy  hayot  yoki  muhit;
•  tadqiqot  obyekti —  iqtisodiy  hodisalar;
•  tadqiqot  subyekti —  inson,  kishilar  guruhi,  davlat;
•  tadqiqot  predm eti—  "iqtisodiy  insonning"  kishilar  guruhi  va 
davlatning  hayotiy  faoliyati,  iqtisodiy  muhitda  ularning  xatti — 
harakati.
Ta’kidlash  lozimki,  iqtisodiyot  nazariyasining  asosiy  vazifasi — 
iqtisodiy  hodisalarning  shunchaki  talqinini  bensh  emas,  balki 
ularning  o'zaro  b o g ’liqligi  va  o'zaro  aloqadorligini  ko'rsatish,  ya'ni 
iqtisodiy  hodisalar,  jarayonlar  va  qonunlar  tizim ini  yoritib  berishdan 
iborat.  i !  shu  bilan  boshqa  aniq 
iqtisodiy  lanlardan  farq  qiladi
Iqtisodiyot  nazariyasi  boshqa  fanlar  singari  gator  vazifalarni 
bajaradi.  Birinchi  bo'lib  iqtisodiy  riezariyaning  vazifalarini  A.Smit 
belgiladi  va  ularni  ikki  qismga  bo'ldi:  pozitiv va  m e’yoriy vazifalar.
Pozitiv-iqtisodiyot  nazariyasi  obyektiv  iqtisodiy  reallilikning 
tahlilini  amalga  oshiradi  va  uning  rivojlanish 
qonuniyatlarini 
aniqlaydi.  U  iqtisodiyot  sohasidagi  dalillar,  shart- sharoitlar  va 
hodisalar  bilan  ish  yuiitadi.
6

Iqtisodiyot  fanining  me'yoriy 
(tiormativ) 
tomoni  tirma  va 
davlatning  iqtisodiy  siyosati ni  ta'minlaydi.  O'tkaz.ilgan  tahlillar 
asosida  u  eng  maqsadqa  mnvotiq  uslub  orqali  ishni  qanday  tashkil 
qilish  kerakiigi  to'g'risida amaliy  maslatiatlai  beradi.
Shunday  qilib,  iqtisodiyot  nazariyasi  boshqa  aniq  iqtisodiy 
fanlarnmg  nazariy  asosi  sifatida  quvidagi  uch  vazifani  (funksiyani) 
bajaradi:  bii ish,  amaliy va  metodologik.
Iqtisodiyot  nazariyasining  amaliy  ahainiyati  shundan  iboratki, 
bilimlar  oldindan  ko'ra  bilisliga,  oldindan  ko'ra  bilish  esa  harakatga 
olib  keladi  Iqtisodiyot  nazariyasi  iqtisodiy  siyosat  asosini  tashkii 
etadi,  bu  orqali  esa  xo'jalik  amaliyoti  sohasini  yoritishi  lozim 
Harakat  (amatiyot)  bilisliga,  bilish — oldindan  ko'ra  bilishga,  oldindan 
ko'ra  bilish  esa  to'g'ri  harakatga  olib  keladi.
Iqtisodiy 
siyosat 
ijtimoiy 
ishlab 
chiqarish 
ne'matlarini 
taqsimlash,  ayriboshlash  va  iste'mol  qilish  sohasidagi  davlatning  aniq 
maqsadiarga  qaratilgan  tadbirlari  tizimidir.  U  jamiyat.  uning  barcha 
ijtimoiy  guruhlai  manfaatlarini  aks  ettirmog'i  lozim  va  milliy 
iqtisodiyotni  mustahkamlashqa  yo  naltirilgan  bo'lishi  kerak.
3.  Iqtisodiyot  nazariyasining  m etodologiyasi
Metodologiya  masalalari  iq tiso^y  muammolarni  o'rganishda 
muhim  ahamiyatga  ega.
Iqtisodiyot  nazariyasi  metodologiyasi —xo'jalik  liayoli,  iqtisodiy 
hodisalarni  o'rganish  uslublari  to'g'risidagi  fandii.
M etodologiyani 
uslublar 
bilan, 
ya'ni 
fandagi 
vositalar, 
tadqiqotlar  uslublari  majinui,  iqtisodiy  kategoriyalar  va  qonunlar 
tizimida  ularning  namoyon  bo'lishi  bilan  aralashtirib  bo'lmaydi.
Igtisodiy  bog'liq  katta  iniqdordagi  dalillardan  iborat  bo'lib,  ularni 
bilishda  iqtisodiyot  nazariyasi  turli  uslublardan  (grekcha  "tadqicjot 
uslubi")  foydalanadi.
Dialektik 
uslubning 
mohiyati 
shundan 
iboratki, 
igtisodiy 
hayotning  barcha  hodisalari  va  jarayonlari  o'zaro  boq'liqlikda  va 
toxtovsiz  rivojlanishda  ko'rib  chiqiladi.
Tudqiqotnmq 
muvallaqiy.itiiii  la'minlash  uchun  Ian  asosiy 
naisalarni  o'iganislm i  qiymlashtiiuvchi  ikkinchi  darajrili  dalillam i 
chetlab  o'tadi,  abstraktlashadi,  ilmiy  abstraksiya  uslubining  mohiyati 
ana  shundan  iborat.
Iqtisodiyot  nazariyasi  shuningdek  tahlil  va  sin tez,  induksiya  va 
deduksiya,  tarixiylik  va  mantiqiylik,  statistik  kuzalish,  iqtisodiy — 
m.itematik 
rnodellaslitirish, 
iqtisodiy 
cksperiment 
(amalivotj 
liiefodlaridan  haiii  loydolanadi.

Yuqorida 
nomlari 
keltirilgan 
uslublarni 
qo'llash 
iqtisodiy 
hodisalarning  turli  tom onlaiim   tavsiflovrhi  iqtisodiy  kategoriyalai 
tushunchalari  tizimini  ishlab  chiqish  lm koiuni  beradi.
Iqtisodiy  kategoriyalar  deb,  jamiyat  iqtisodiy  hayolining  eng 
umumiy 
va 
m uhim  
tomonlarini 
aks 
ettiruvchi 
mantiqiy 
tushunchalarga  aytiladi.
Tadqiqotlarni  chuqurlashtirish  shuni  tushunishga  olib  keladiki, 
jam iyatdagi  barcha  jarayonlar  icliki,  ularga  xos  bo'lgan  iqtisodiy 
qonunlar 
bilan 
boshqariladi. 
Iqtisodiy 
qonunlar 
iqtisodiy 
hodisalardagi  puxta,  doim o  takrorlanib  turuvchi,  zaruriy  aloqalar  va 
o'zaro  bog'liqlarni  aks  ettiradilar.
Iqtisodiy 
qonunlam ing 
hammasi 
birgalikda 
jamiyat 
rivojlanishininq  iqtisodiy  qonunlari  tizim ini  tashkil  etadilar,  Bu  tizim 
o'z  ichiga  turli  guruh  va ko rinishdagi  qonunlarni  oladi.
Iqtisodiy  qonunlar  (tarixiy  tuzumlarga  bog'liq  holda)  quyidagi 
guru h I a rg a  a jralad ilar:
1)  Maxsus  iqtisodiy  qonunlar.
2)  O 'ziga  xos  iqtisodiy  qonunlar.
3)  U m um iy iqtisodiy qonunlar.
M axsus  iqtisodiy  q o n u n la r —  birgina  ishlab  chiqarish  usulida 
amal  qiluvchi,  m a'lum ,  tarixiy xo'jalik  yuritish  shakllariya xos  bo'lgan 
qonunlardir.  Masalan,  quid  >rlik,  krepostnoylik  davrlaridagi  taqsimol 
qonunlari  va  boshqalar.
O 'zig a  xos  iqtisodiy  q o n u n la r —  ularning  amal  qilishiga  shart — 
sharoitlar  mavjud  bo'lgan  tarixiy  davrlarga  xos  bo'Jgan  qonunlardir. 
Masalan,  qiymat  qonuni,  talab  va  taklif  qonuni.
U m um iy  iqtisodiy  q o n u n la r —  barcha  tarixiy  davrlarga  xos 
bo'lgan  qonunlardir  Masalan,  vaqtni  tejash  qonuni,  ehtiyojlarni  oshih 
borishi  qonuni,  ijtimoiy  mehnat  taqsimoti va  boshqalar.
Tabiat  qonunlari  singari  iqtisodiy  qonunlar  ham  obyektiv 
xarakterga  ega. 
Biroq, 
iqtisodiy  qonunlam ing  obyektivligi  va 
majburiyligi 
kishilarning 
amaliy 
faoliyati 
ahamiyatini 
yo'qqa 
chiqannaydi. 
Iqtisodiy 
qonunlarni 
o'rganish 
va 
tushunish 
makroiqtisodiy  vazifalarni  hal  etishqa  qaratilgan  iqtisodiy  siyosatni 
to  g  ri  ishlab  chiq ish   va  asoslasliga  yoidain  beradi.
ASOSIY  TAYANCH  TUSHU NCHALAR
Ishlab   chiqarish  m unosabatlari - bu  hayotiy  ne'matlarm  ishlab 
chiqarish,  taqsimlash,  ayirboshlash  va  iste'mol  qilish  jarayonida 
kishilar  o'rtasida  obyektiv  ravishda  shakllanadigan  munosabatlardir
Iqtisodiyot 
nazariyasi -  kishilik 
jam iyati 
ь Ш аЬ  
( hiqari.sb, 
laqsim lash, 
ayirboshlash  va  iste'm ol  qilish  jaravuuida  vujudga
8

keladigan  iqtisodiy  muammolarm  va  ularga  xos  bo'lgan  iqtisodiy 
qouuniarni  o'rganadigan  fandir.
Iqtisodiyot  nazariyasining  tadqiqot  sohasi — xo'jalik  faoliyati 
amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  hayot  yoki  muhit.
Tadqiqot  obyekti-  iqtisodiy hodisalar 
T adqiqot  subyekti-  inson,  kishilar  guruhi,  davlat.
Tadqiqot  predmeti —  "Iqtisodiy  inson",  kishilar  guruhlari  va 
davlatning  hayotiy  faoliyati  va  ularning  iqtisodiy  m uhitdaqi  xulq — 
atvori.
Iqtisodiyot 
nazariyasining 
asosiy 
vazifasi — iqtisodiy 
hodisalarga  oddiygina 
tavsif  berish  emas,  balki  ularning  o'zaro 
aloqadorligi  va  o'zaro  b o g liq lig in i  koTsatib  berish,  ya'ni  iqtisodiy 
hodisalar,  jarayonlar  va  qonunlar  tizimini  ochib  berish.  Ana  shu  bilan 
и  aniq  iqtisodiy faniardan  farq  qiladi.
Iqtisodiy 
siyosat — ne'matlarni 
ijtimoiy 
ishlab 
chiqarish, 
taqsimlash,  ayirboshlash  va  iste'mol  qilish  sohasidagi  davlatning  aniq 
maqsadga  yo'naltirilgan  tadbirlari  tizimi  U  jamiyatning,  uning  barcha 
ijtimoiy  guruhlari  manfaatlarini  aks  ettirishga  qaratiladi  va  milliy 
iqtisodiyotni  mustahkamlashga  yo'naltiriladi.
Iqtisodiyot  nazariyasining  m etodologiyasi — xo'jalik  hayoti, 
iqtisodiy  hodisalarni  o rganish  mefodlari  to'g'risidagi  fan.
Metodlar — fandagj  tadq' ]ot  vositalari,  usiublar  majmui,  ularning 
iqtisodiy  kategoriyalari  va  qonunlar  tizimida  o'z  aksini  topishi.
Iqtisodiy  kategoriyalar —jamiyat  iqtisodiy  hayotining  asosiy  va 
eng 
umumiy  tomonlarini  aks  ettiruvchi  mantiqiy tushunchalar.
Iqtisodiy  q o n u n la r —iqtisodiy  jarayonlar  o'rtasidagi  doimiy 
takrorlanib  turadigan, 
barqaror  aniq  sabab — oqibat  aloqalarni, 
ularning  bog liqligini  ifodalovchi  voqea -hodisalarga  aytiladi.
TAKRORLASH  U C H U N   SAVOLLAR
1.  Iqtisodiyot  nazariyasi  lanining  predmetiga  ta'rif bering.
2.  Iqtisodiyot  nazariyasining  ijtimoiy,  aniq  iqtisodiy,  sotsial  va  tabiiy 
fanlar  bilan  o'zaro  aloqadorligini  ko'rsating.
?  Xo'jalik 
amaliyotini 
iqtisodiy 
nazariyasi/ 
tasavvUr 
etish 
m um kinm i 
<
1  C) zingizni  tekshmb  ко  ring,  quyidagi  tushunchalarni  siz  qanday 
o'zlashtirdingiz:  tahlil  va  sintez,  induksiya  va  deduksiya,  abstrakf 
va  aniq,  mantiqiy  va  tarixiy,  subyektiv  va  obyektiv  tushunchalarga 
misollar  keltiring.
5.  k]tisodiyot  nazariyasining  metodologiyasi  nima?
i) 
Iqtibodiy  qonu nlar 
va  kategoriyalarqa  ta’rif  bering 
Ularning 
i>!n  ktiv  tabicil.i  cii.4j.mda  n n ua in  tushunasiz?
,  [(]! isodiv  siyosrit  tushiincliasini  tavsiflauq.
i)

Prezident 
1.A.Karimov 
O liy 
M ajlisning 
XIV  
sessiyasidagi 
ma'ruzasida: 
"T o'rtinchi 
ustuvor 
yo 'n alish  
xalq 
turm ush 
darajasining  izchil  va  barqaror  o'sishi,  a h o lin i  yanada  ku chii 
ijtim oiy  h im oy a  q ilishni  ifoda  e ta d i" 1  dob  ta’kidlab  o'tgan.  Ijtimoiy 
yordam  aholining  kam  ta’m inlangan  qatlam iga  pul  yoki  natura 
shaklida  bo'lib,  iqtisodiy  laoliyatda  ularning  qatnashishi  bilan  bog'liq 
bo'lmaydi.  Ijtimoiy  yordam ning  m aqsadi  jam iyatda  kam  ta'm inlangan 
oilalar, 
nalaqaxo'rlar, 
nogironlar, 
ko'p  bolali  oilalar, 
ishsizlas, 
o'qiyotgan  yoshlar,  shuningdek,  sotsial  soha  xodimlarim  sotsial 
himoyalash  va  qo'llab — quw atlash, 
m inim al  darajada  turmush 
kechirishini  ta'm inlashga qaratilgan.
Bu  yordam  oilaga  yo'naltiriladi  va  m illiy  an'analarim izga  xos 
o 'z in i— o'zi  boshqarish  organi  bo'lgan  mahalla  orqali  beriladi.
Aholi  sotsial  him oyasining  iqtisodiy  sohasi  ijtimoiy  ishlab 
chiqarishda  takror  ishlab  chiqarilgan  taqsim otchilik  munosabatlariga 
bevosita  bog'liqdir  va  m akroiqtisodiy  ko'rsatkichlarda  o'zining 
miqdoriy ifodasini  topadi
,M amlakat  miqyosida  yaratilgan  m illiy  darom adning  bir  qismi 
obyektiv  sabablarga  ko'ra  ishlab  chiqarish  jarayonida  ishtirok 
etolmaydiganlarning  iste'moli  uchun  ajratiiadi.  Bu  ajratma  "Pensiya 
londi",  "Nafaqalar  fondi",  "B andlik  fondi"  nomi  bilan  yuritiluvchi 
fondlar  • orqali  taqsimlanadi.  Turli  m ulk  shakllarinir
-j
  m avjudliqi 
tufayli  aholining  sotsial  him oyasi  uchun  ajratilgan  mablag'lar  ham 
turli  sliakldagi  davlat,  korxona,  muassasalar  daromadlarining  bir 
qismidan,  ya'ni belgilangan  m e'yorlarda  shakllanadi.
Undan  tashqari,  sotsial  him oya  tondlariga  mamlakatimizdagi 
korxona  va  tashkilotlar,  xorijiy  daviatlardan  keladigan  homiylik  va 
insonparvarlik  yordamlari  ham   qo'shiladi.  Sotsial  ta'm inot  fondiinng 
asosiy  qismi  davlat  tom onidan  belgilangan  me'yorlarga  muvotiq 
milliy darom adning  bir  qismi  hisobidan  shakllanadi.
Davlat  moddiy  jihatdan  m uhtoj  oilalarga  m ustaqillikning  birinchi 
yillaridan  boshlab  taol  yordam  bera  boshladi.  Adresli 
ijtimoiy 
himoyaga  o'tildi.  A holining  iqtisodiy jihatdan  nochor  qatlamiga  o'z — 
o'zini  boshqarish  tuqarolar  yig'ini  organlari  orqali  ijtimoiy —m oddiy 
yordam  beula  boshlandi.  O'tish  davrida  qiyinchiliklur  imkon  boricha 
yumstiatihb,  aholining  nochor  qallandarini  qo'llab —quw atlash  va 
ularni  m inim al hayot  kechirishlari  ta'm inlandi.
O'zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  1999 —yil  13 —yanvarda 
"A holini  aniq  yo'naltinlgan  ijtim oiy  madad  bilan  ta'm inlashda 
fuqarolarning 
o'zini —o'zi 
boshqarish 
organlari 
rolini 
oshirish 
to'g'risida"gi  farmoni  e'lon  qilir.di  Farm onninq  bajarilishi  maqsadida
!  ! .YKViiiv.-sv  OVhi’ki-I.Mi 4X1 nyip 
“ fV/i-.el; is!, .n"  l«0