Iqtisodiyot nazariyasi
Download 141.94 Kb. Pdf ko'rish
|
|
majburdirlar.
Tarix tajribasi — qiymat qonuni yaratadigan rag'bat.lar va tazyiq g'oyat samarali ekaniigini ko'rsatadi. A SO SIY TAYANCH T USHUNCHALAR N atural x o 'jalik —bu xo'jalik yuritishning shunday shakliki, unda m oddiy ne'matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish alohida xo'jalik birligining o'z ichida iste'mol qilish uchun amalga oshirilishidir. Tovar (bozor) xo’jaligi —bu tovar is 'la b chiqarishga asoslangan va bozor orqali ishlab chiqarish bilan iste’mol o'rtasidagi o'zaro aloqadorlikni ta'm inlovchi iqtisodiyotni tashkil qilishning ijtimoiy shaklidir. G d d iy tovar xo'jaligi —bu mustaqil xususiy ishlab chiqaruvchilar — dehqonlar va hunarmandlar o'rtasida ayirboshlash uchun mahsulot ishlab chiqarish. Rivojlangan tovar xo'jaligi — nataqat barcha mehnat mahsullati balki ishlab chiqarish omillari, jumladan, ishchi kuchi ham tovarga aylanadi. Tovai--bu o'z iste'moli uchun emas, balki boshqa mahsulotlarga bozorda pul vositasida ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsulidir Tovarning iste’ mol q iy m a ti- b u uninq kishilam ing b ir o n - b ir ehtiyojlarm i qondirish xususiyati. Tovarning alm ashuv qiym ati-bu uning boshqa bir tovarga almashina olishi xususiyatidir. Tovar qiym ati —uni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy — zaruriy mehnat, ijtimoiy — zaruriy ish vaqti bilan о Ichanadi Aniq m ehnat — tovarning iste'mol qiym at ini yaratadigan mehiialdii. 27 A bstrakt m e hnat —tovar qiym atini yaratadi ("abstrakt" so'zi o'zbek tilida mavhiim degan rna’noni bildiradi). M ehnat aniq shaklidan qat'i nazar um um an sarflangan ish kuchidir, jami ijtimoiy m ehnatning qismidir. Shuning uchun gohida "abstrakt mehnat" deganda insonning nima ishlab chiqarishidan q at’i nazar aqliy va jismoniy q u w a tm i sarf qilishi tushuniladi. Pul hamma tovarlarga ayirboshlana oladigan va hamma tovarlar qiym atini o'zida ifoda eta oladigan maxsus tovardir. T A K R O R IA SH U C H U N SAVOLLAR 1. Natural xo'jalik deganda nim ani tushunasiz? 2. Tovarga ta'rif bering va uning xossalarini tavsillang. 3. Pul bu nima va uning m ohiyati nimalarda namoyon bo'ladi? 4. Pul qanday vazifalarni bajaradi? Bu vazifalarni tavsiflab bering. 5. O'zbekistonda m illiy valuta qachon joriy etildi va uning qadrsizlanishiga yo'l qo'ym aslik uchun qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda? 6. Qiy7mat deganda nimani tushunasiz? 7. Qiym at gonunini ta'riflang. 5V Boh. IQ T IS O D IY R IV O JL A N IS H N IN G U M U M IY M U AM MOLAR) I. iqlisodiy rivojianishning obyektiv shart — sharoitlari. Cheklangan resurslarning samarali ishlatilishi. “ 2. Jamiyat oldida lurgan asosiy iqtisodiy rnuammolar. .5. Iqtisodiy tizim lar niodeli. 1. Iqtisodiy rivojianishning obyektiv shart-sharoitlari. C heklangan resurslarning samarali ishlatilishi Har qanday iqtisodiy tizim ning amal qilish maqsadi bu jamiyat va har bir jamiyat a'/osining ehtiyojini qondirishdir. Ishlab chiqarish jarayoni bu jamiyat ixtiyoridagi resurslardan loydalanib, jamiyat a ’zolari uchun tovar va xizmatiar yaratishdir. Ehtiyojni qondirish maqsadida cheklangan resurslarni ishlatish iqtisodiy o'sish muatnmolarini keltirib chiqaradi. Bu muammolarning kelib chiqishiqa sabab, birinchidan, jamiyat iste'molininq cheksizligi va ular to'liq qondirilmasliqidir, ikkinchidan, tovar va xizmatlarni yaratish uchun kerak bo'lgan resurslarning cheklanganligidir. Bu muam m o tanlash yo'li bilan hal etiladi. Iqtisodiyot nazariyasi ianiiiing asosiy macjsadlaridan biri h, n bu tahlil qilish uslubi orqali cheklangan resurslarni tanlash vo li bilan iste'molni maksimal qondirish muammosini hal etishdir. J a m iy a t isle’m olining cheksiz,ligi. Is te 'm o l — shaxs va jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun kerak bo'lgan zaruratdir. Insonlar uchun zarur bo'lgan tovar va xizmatiar hajmi millionlarda o'lchanib, ularning soni o'sib bormoqda. Iqtisodchilar moddiy ehtiyojni, ya'ni tovar va xizmatlarga bo'lgan talabni o'rganadilar. Iste'molning qondirilishi jarayonida uning miqdori sitati, tarkibi o'zgarib boradi va takomillashadi. Iste'molning cheksiz o'sib borishini insoniyatning iqtisodiy evolyutsiyasi jarayonida kuzatish mumkin. Har 10 yilda tovarlar va xizmatiar hajmi ikki baravardan ko'proq o ’sib bormoqda Inson tabiat boviiklari oddiv iste'inolidan boshlab, to tabiat, inson va ishlab chiqarish lesurslaridan samarali loydalanishqacli bo'lgan bosqichlarni bosib o'tmoqda Iste'molninq turlari. Iste'mol turlari ikki xil: birlamchi va ikkilamchi bo'ladi. Birlamchi iste'molga inson uchun birinchi navbatda kerak bo'Iadigan buvumlar kiradi (kiyini — kechak oziq — ovqat, uy - jovi Ikkilam chi isfe moiga esa qolgan boshqa buyumlar va xizmatiar kiradi Ikino, teatr, sporli. Р.Ч Iste’inolni qondirish m anbai bo'lib m oddiy boyliklar hisoblanadi. Ularning ayrimlari jamiyat ixliyorida cheksiz bo'ladi (masalan, havo), ayrimlari cheklangan bo'ladi Iq tisod iy resurslar va ularn in g cheklan gan ligi. Iqtisodiy resurslar —bu tovar va xizmatlarni yaratish uchun kerak bo'lgan tabiiy, insoniy va inson tom onidan yaratilgan resurslardir. Resurslar ikki xil ko'rinishda bo'ladi: 1. M od d iy resurslar— yer, xomashyo materiallari va kapital (sarmoya). 2. Inson resurslari- m ehnat va tadbirkorlik qobiliyati. «Yer» tushunchasiga: haydaladigan yerlar, o'rmonlar, konlar va suv resurslari kiradi. «Kapital yoki investitsion resurslarga»: tovar va xizmatlarni yaratish va ularni iste'molchiga yetkazib berish uchun kerak bo'lgan barcha vositalar (bino — inshootlar, asbob —uskunalar). Kapital tovarlarni ishlab chiqanshni takomillashtirish va kengaytirish uchun ishlatish jarayoni (mashina, uskunalar, qurilish materiallari) investitsiyalash deb ataladi. O'zbekiston Respublikasi m oddiy resurslarga boy mamlakatlardan biri hisoblanadi. Prezident I.A.Karimov bu borada «O 'zbekisto n o'z yer osti boyliklari b ilan h aq li suratda fax rlanadi- bu yerda m ashhur M endeleyev davriy sistem asining deyarli barcha elem entlari to^ilgan . Hozirga qadar 2,7 m in g d an ziyod turli . foydali qazilm a konlari va m a'd an nam oyon b o'lg an istiqbolli joylar a n iq la n g an » deb ta'kidlab o'tgan 1 O'zbekiston yer osti boyliklari resurslaridan tejamli va samarali foydalanish mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning asosidir «M ehnat» tushunchasiga tovar va xizmatlarni yaratish jarayonida insonlarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining qo'llanilishi kiradi «Tadbirkorlik» qobiiiyatiga barcha ishlab chiqarish omillarini unum li ishlata olishdagi maxsus insoniy resurslar kiradi. Barcha iqtisodiy resurslar. ishlab chiqarish omillari cheklangandir. Bunday cheklanish nisbiydir. Chunki, m a'lum bir iqtisodiy taraqqiyot sharoitida barcha talabni qondirish uchun kerak bo'lgan resurslar cheklangandir. Resurslarning cheklanganligi oqibatida ishlab chiqarish hajmi iiam cheklangandir. Ijtimoiy ishlab chiqarish jamiyat uchun kerak bo'lgan tovar va xizmatlarni yarala olmaydi. Shuning uchun jamiyat oldida qanday inahsulotlarni ishlab chiqarish va qanday mahsulotlardan voz kechish muammosi - turadi (masalan, m a'lum nisbatlarda saryog' yoki 1 K a r im o v I A « O 'z b e k i s t o n X X I asr b o 's a g 'a s id a : x a v f s i n i k k a t .ilid id , b a r q a r o r lik s h a r tk ir i va tnraqqiyot kafole.tlari». —T : «O'zbekiston». 1997 — y. 230— bet. 30 zambaraklar ishlab chiqarish). Natijada ijtimoiy ishlab chiqarishni tejamli va samarali olib horish zarurati kelib chiqadi. Har qanday jamiyat iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun cheklangan resursiarni maksimal darajada unum li ishlatish orqali, niaksimal darajada foydali tovar va xizmatlarni yaratishga intilishi к erak. C heklangan resurslarning sam arali ishlatilishi. Iqtisodiy sam aradorlik— bu cheklangan resurslardan unumli foydalanib, tovar va xizmatlarqa bo'lqan jainiyatning cheksiz talabini maksimal qondirishdir. Agar qilm qan xarajatga nisbatan ko'proq mahsulot ishlab chiqarilgan bo'lsa, samaradorlik oshgan hisoblanadi va aksmcha, mahsulot kam ishlab chiqarilsa, samaradorlik pasaygan bo'ladi. Har qanday jamiyat iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishqa intiladi Ular cheklangan resurslardan maksimal tovar va xizmatlarni yaratishga harakat qiladilar. Bu maqsadga erishish uchun jamiyat o'zidagi bor resurslardan to'liq loydalanishi kerak. Buning uchun jamiyat ish bilan bandlikni va ishlab chiqarishni to'liq ta'minlashi kerak. To'liq bandlikni amalga oshirish uchun mamlakat iqtisodiyoti mehnatqa qodir hamma jamiyat a ’zolarini ish bilan ta'minlab berishi kerak. Ishlab chiqarish-i to'liq amalqa oshirish uchun cheklangan resursiarni samarali taqsimlash, ya'ni ishlab chiqarilgan mahsulotda resurslarning ulushi salmoqli bo'lishi kerak. Ishlab chiqarishni samarali olib borish uchun texnologiyalarning eng yaxshisini qo llash kerak. Milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish imkoniyatlarining egri chizig'i. Jamiyatda resurslarning cheklanganligi, ularni samarali va ogilona ishlatishni zarur qilib qo'yadi. Jamiyat oldida resurslardan loydalanishrunq alternativ variant! mavjud. Buni biz quyidagi misolda ko'rishimiz m um kin Faraz qilaylik, mamlakatda faqat ikkita tovar turi ishlab chiqariladi. Stanok va non, ya'ni mehnat quroli va iste'mol buyumi. Agar jamiyatninq barcha resurslarini non ishlab chiqarish uchun ishlatilsa, unda maksimal m iqdorda— 500 tonna ishlab chiqarish m um kin va aksmcha, resurslarning barchasi stanok ishlab chiqarishga sarllansa— 15 mmg dona ishlab chiqarish mumkin. Lekin jamiyat bir vaqtning o'zida ham non, ham stanok ishlab chiqarishi kerak. Buninq uchun non va stanoklami ishlab chiqarish maksimal darajasidan pastroq bo'lishi kerak. Non va stanoklami bir —biriga nisbatan ishlab chiqarishni quyidagi jadvalda ko nsh m um kin 1-jadval. Non va stanoklarni ish lab chiqarish nisbali Im k on iy atlar S tanoklar (ming) N on (tonna) A 15 0 В 14 100 D 12 200 E 9 300 F .5 400 G 0 500 Non va stanoklarni ishlab chiqarishni m illiy iqtisodiyotning ishlab chiqarish im koniyatlarining egri chizig'i bilan namoyish etish mumkin. 1-chizm a. M illiy iqtisodiyot ish lab chiqarish im ko n iy atlarin in g egri chizig'i Chizmada ko'rsatilgan raqamlarni b ir- b iri bilan chiziq yordamida bog'lasak, ishlab chiqarish imkoniyatlarining egri chizig'i hosil bo'ladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining egri chizig'i jamiyat uchun mahsulot ishlab chiqarishda alternate im kom yatlar m aviud ekanligini nam oyish etadi. Resurslarning barchasi ishlatilgan sharoitda non va stanoklami ishlab chiqarishning mumkin bo'lqan kombinatsiyniarning riuqtalari ishlab chiqarish imkonivatlari ehegarasida b o ’ladi. Resurslarning cheklanganligi sababli. jamiyat bir vagtning o'zida ham non. ham stanok ishlab chiqarish hajmini oshira olmaydi va natijada S nuqlasiqa siljib boradi. 'Ishlab chiqarish imkoniyatlaridan to'liq foydalanilgan sharoitda non va stanok ishlab chiqarishning kombinatsiyalari egri chizig ustida omas, balki V nuqtasida bo'ladi. Bu nuqta shuni ko'rsatadiki, q o ’shimcha resurslar ishlatilganda non va stanoklar ishlab chiqarish hajmini kengaytirish mumkin. 3. Ja m iy a t oldida lurad igan asosiy iqtisodiy m uam m olar. 4. Iqtisodiy o'sish Jamiyat oldida turgan asosiy igtisodiy muammo jamiyatning cheksiz. talablarini qondirishninq jamiyat ixtiyoridagi cheklangan resurslardan unum li foydalanish ning optimal variantini izlab lopishdir. Har qanday jamiyat o zidagi rnavjud ishlab chiqarish imkoniyatlariqa ega bo'lgan holda uchta savolga javob topish imkoniyatini izlashi kerak. Bu savollar guyidagilardan iborat: • qanday tovarlar. xizmatlar va qancha miqdorda ishlab chiqarikvshi kerak? • qanday usullar bilan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi kerak? • kimlar tovar va xizmatlarni sotib oladilar va iste'mol qiladilar? • Nimalai ishlab chiqarilishi kerak? Ay rim shaxslar o'ziga kerak bo'lgan tovarlar bilan o'zini har xil vo liar bilan ta'minlashi mumkin: mahsulotni ishlab chiqarish, almashtirish yoki sovg'a ko'rinishida ega bo'lishi. Jamiyat esa barcha kerakli mahsulotlarga birdaniga ega bo'lolnmydi. Shuning uchun jamiyat oldida qanday mahsulotlarni birinchi navbatda. qanday mahsulotlami keyingi navbatda va qanday mahsulotlarni ishlab chiqarishdan voz kechish muammosi turadi. Rivojlangan mamlakatlarda boshqa mamlakatlar bilan raqobat kurashida g'olib chiqish uchun ma'lum bir doira bilan cheklangan tovarlarni vanada yaxshiroq ishlab chiqarishga intilmoqdalar. Bunday tovarlai avtomobillar, EHM lar va boshqalar bo'lishi mumkin. Rivojlanmagan mamlakatlarda tanlov masalasi juda og'ir kechadi. Bunday mamlakatlarda butun ish kuchi aholiga faqat o z iq - ovqat va k iv im -- kechak ishlab chiqarishga sarflanadi. Aholining turm ush dara|asini к о tarn.h uchun ishlab chiqarishni kengaytirish zarur b o 'la di В u n in g u ch u n tovarlar ishlab chiqarishga zarur bo'kjdn resurslarning bir qismini kapital tovarlar, m ashina va asbob — uskunalar ishlab chiqarishga va ishlab chiqarish bino — inshootlarini qurishga sarflashga to'g'ri keladi. I.ekin bunday taqsimot vaqtincha turmush tarzining pasayishiga, om m abop tovarlarning qisqarishiga olib keladi. Tovar va xizmatlar qanday yo'l bilan yaratilistu kerak? Jamiyat a'zolari uchun kerak bo'lgan ne'm atlar yaratilishining har xil variantlari mavjud. Ru ne'm atlar kim tom onidan qanday resurslardan va qanday texnologiya asosida ishlab chiqarilishi kerak? Turli loyihalar asosida sanoat inshootlari, uylar va avtomobillarni yaratish m um kin Binolar ko'p qavatli va bir qavatli bo'lishi, avtomobillarni konveyerda yoki qo'lda yig'ish, ekin m avdonlariga m akkajo'xori yoki g'alla ekish m um kin. B m olam ing ayrimlari bir shaxs tom onidan, ayrimlari davlat tom onidan qurilishi m um kin (masalan maktablar). Avtomobil ishlab chiqarishni bir xil m am lakatda davlat hal esa, boshqa m am lakatda xususiy firma hal etishi m um kin. Kimlar tovar va xizmatlarni sotib oladi va iste'mol qiladi? Jam iyatda yaratilgan tovarlar va xizm atlam ing cheklanganligi sababli, ularni taqsimlash m uam m osi kelib chiqadi K im bu tovarlarga ega bo'lishi va ulardan loydalanishi kerak? Tovarlar va xizmatlar jamiyat a'zolari o'rtasida leng taqsimla ishi yoki boy va kam bag'allar bo'lishi kerakm i?, ular o'rtasida nisbat qanday bo'ladi?, aqliy yoki jismoniy m ehnatga ko'proq e'tibor berish kerakmi? Bu m uam m olarning hal etilislii jam iyatning maqsadi va uning rivojlanishini rag batlantiradi. 3. Iq tisod iy tizim lar Insoniyat jam iyati o'z taraqqiyot yo'lida har xil iqtisodiy tizimlarni qo'llab kelm oqda. Ular bir- biridan asosiy iqtisodiy m uam m olarni hal etishga yondashuvi va uslublari bilan farqlanadilar. Iqtisodiy tizimlar to'rt turqa bo'linadi: 1. A n'anaviy iqtisodiy tizim . Bu qadim gi va qoloq iqtisodiy tizundir. Bu tizimda ishlab chiqarish natural xarakterga ega bo lib, qo 1 melinatiga asoslanqandir. Iqtisodiy aloqaiar cheklangan va ап ап ад а asoslaugandir. A n an alar avloddan — avlodga o'tib, kim uchun qanday tovar va xizmatlarni yaratishni belgilab beradi. le x n ik taraqqiyot bu tizim ga juda qiyinchilik bilan kirib keladi, chunki u an'analar bilan ziddiyatga kirib boradi Ayrim mamlakatlarda maxsus iqtisodiy resurslarning mavjud bo iishi. Iqtisodiy m asalalam i an'anaviy yo'l bilan hal qiUshga 3 i asoslanadi. Masalan, Braziliyada yildan —yilga bir xil texnologiya asosida import uchun kofe ishlab chiqiladi. 2. M a'm u riy - b u y ru q b o zlik iqtisodiyot tiziini. Bu tizimda davlat iqtisodiyotini to 'la —to:kis o'z nazoratiga oladi. M amlakatdagi hamma iqtisodiy resurslar davlat m ulki hisoblanadi. Xalq xo'jaligi davlat tom onidan tuzilgan markazlashgan reja asosida boshqariladi. Qanday mahsulotlarni ishlab chiqarish davlat tomonidan belgilanadi. M am lakatda teng taqsimot tamoyili hukm suradi, hech kim boshqalardan ortiq bo'lishi m um kin emas. Bunday holat mehnatga betarqlik va layoqasizlik bilan qarashga olib keladi. Natijada yaratilgan mahsulotlar miqdori, sifati pasayib ketadi va mahsulot taqchilligiga olib keladi. Bunday iqtisodiy tizini sobiq sotsiaiist.ik mamlakatlarga xos edi. 3. Bozor iqtisodiyoti tiziini. Iqtisodiy muammolar bozorda bozor munosabatlari orqali hal etiladi. Mam lakatda ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarni faqat bozordagi talab belgilaydi. Iste'molchi bozorda qanday tovarlarni xarid qilishni o'zi hal etadi. Ishlab chiqaruvchilarni daromad topish harakatga keltiradi. Bozordagi erkin raqobat ishlab chiqaruvchilar tomonidan mahsulotni sifatli ishlab chiqarishga majbur etadi. Bozor iqtisodiyoti mamlakat iqtisodiyotini erkinlashtiradi va rivojlantiradi. Bozor tizimi dunyoning ko'p mair lakatlarida bor. Lekin ularning rivojlanish daraj< u har xil. 4. Aralash iqtisodiy tizim . Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartiblash, davlat bilan tadbirkorlik shakllarining uyq'unlashib borishi aralash iqtisodiy tizimni keltirib chiqaradi. Bu tizimda bozor vositalari bilan birga rejalashtirish amal qiladi. Davlat o'z iqtisodiy siyosati bilan iqtisodiyolga faol ta'sir ko'rsatadi. Buni bir necha mamlakatlar misolida ko'rish mumkin. Shvetsiya iqtisodiyotida davlat iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Shvetsiya iqtisodiy tizim ining asosini sotsial siyosat tashkil etadi. Bu siyosatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun yuqori darajada soliqlar olinadi. Bu soliqlar yalpi milliy mahsulotning 50 foizini tashkil etadi. Natijada ishsizlik juda past darajaga tushirilgan, aholining har xil guruhlari o'rtasidagi daromadlarnmg farqi katta emas, fuqarolarning sotsial ta'minoti yuqori darajada va Shvetsiya kompaniyalarining eksport imkoniyatlari yuqoridir. Yaponiya iqtisodiy modelida davlat xususiy sektor bilan m ukam m ai tuzilgan -reja asosida va ish faoliyatini muvofiqlashtirish asosida olib boradi. Davlat tomonidan tuzilgan rejalar xususiy sektor uchun maslahat ko'nnishini oladi Tuzilgan rejalar davlat dasturi ko'rinishida bo'lib, aiohida iqtisodiy bo'g'm larni um um m illiy vazifalarni bajarish uchun birlashtiradi. Yaponiya iqtisodiyotida milliy an an alar saqlanib kelinrnoqda va shu bilan birga b o s h q a mamlakal lam ing lajribalari o'rganilm oqda va amaJiyotga tatbicj etilmoqda. M illiy an'analar va boshqa mamlakatlar iajribasimng birga olib borilishi Yaponiya sharoitida yuqori samara bormoqda. A Q SH iqtisodiyotida iqtisodiy qonun — qoidalarni yaratishda va ularning bajarilishini nazoral qilishda erkin tadbirkorlik, fan, ma'rifal va madaniyatni rivojlantirishda davlat m uhim rol o'ynamoqda. Aralash iqtisodivot iqtisodiy resurslarni vanada sainaraliroq ishlatishga, yangi toxnologiyalarni kashi etish va ishlatishga mojbur etadi. A SO SIY TAYAN CH TUSHU NCHALAR Ishlab chiqarish jarayoni-jam iyat ixtiyoridagi barcha resurslardan foydalanib, jamiyat a'zolari uchun zarur bo'lgan tovar va xizmatlarni yaratishdir. Iq tisod iy re s u rs la r- lovar va xizmatlarni yaratish uchun kerak bo'lgan tabiiy, insoniy va inson tomonidan yaratilgan resurslardir. Iqtisodiy sam aradorlik — choklangan resurslardan unum li foydalanib, tovar va xizrnatlarqa bo'lqan jamiyatning cheksiz talabini maksimal qondirishdir. K apital — daromad keltiruvchi mulk. U ish 1 b chiqarish vositalari, tovarlar va pul m ablag'lari ko'rinishida bo'ladi. TAKRORLASH U CH U N SAVOLLAR 1. Ishlab chiqarish jarayoniniug vazifasi nimadan iborat? 2. Jamiyat oldida turgan asosiy iqtisodiy muammolar. 3. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning turlariga ta'rif bering. 4. Iqtisodiy samaradorlik n im a 7 5. Iqtisodiy tizimlarni ta'riflang. V Bob. B O ZO R IQ T IS O D IY O T IN IN G M O H IYA T I. BO ZOR V A U N IN G TUZILISHI 1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiv belgilari. 2. Bozor, uning vazifalari va tuzilishi. 3 Bozor infratuzilmasi va Lining unsurlari 4. O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tishining o'ziga xos yo'li. S. Bozor iq tisodiyo tining m ohiyati va asosiy belgilari Hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. Yer yuzidagi ko'pgina mamlakatlar har xil darajada va o'ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormogda. Bozor asosida tovar —pul munosabatlari yotadi. Tovar pul munosabatlari —tovar ishlab chiqarish, tovarlarni ayirboshlash va pul muomalasiga xos munosabatlarning yaxiitligidir. Tovar ishlab chiqarishga oid munosabatlar tovarni yaratishda moddiy va jonli mehnat sarf etilishi, bu sarf— xarajatlar jamiyat uchun zaruriy darajada bo'lishi, tovarning sifati va narxining muvofiqligi ta'minlanishi, individual mehnat sarflari zaruriy darajada bo'lishi, tovarlar qiymati mehnat unum dorligiga teskari proporsional tarzda o'zgarishi kabi aloqalarni bildiradi. To- ir ishlab chiqaruvchilar mustaqil ravishda, bozorga qarab tovarlarni yaratadilar, bozor talabi qondirilgandagirm daromad topadilar. Yaratilgan tovarlarni ayirboshlash sohasidagi munosabatlar sotuvchi va xaridor o'rtasidagi erkin oldi —sotdi munosabatlaridir. Turli tovar ishlab chiqaruvchilar bozorda ayni bir vaqtda ham sotuvchi, ham xaridor vazifasini o'tashadi. Bozor aloqalari kerakli tovarlar zaruriy miqdorda va kelishilgan narxda ayirboshlanishini bildiradi Tovarlar bevosita emas, balki pul vositasida ayirboshlanadi. Pul muhim iqtisodiy vazifalami bajaradi, uning nufuzi yuqori bo'ladi Tovar —pul munosabatlari umuminsoniy hodisa, ular turli tizimlarga xos, ularni bir —biriga bog'lab turadi. Ammo bu munosabatlar yuksak darajada rivoj topgandagina bozor iqtisodiyoti shakllanadi, H ozirgi dim yoda. ayniqsa, G a r b nmmlakal.larida iqtisodiyot haqida gap ket.ganda taqal bozor iqtisodiyoti tushum ladi. Hozirgi zamon nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda iqtisodiy xatti — harakatlarning erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning bozor mexanizmi orqali b ir —biriga bog'lanib, muvofiqlashuvi tasarruf qilinadi. Bozor igtisodiyoti g'oyat ko'p qirrali va murakkab iqtisodiyotdir. lin in g m ohiyatini anglash u ch u n unga xos tub b e lq ;!driii. yaxliilikda olib qarash kerak. Bu belgilari shakllauib ulgu.rgan, aralash iqtisodiyol.ga avlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga keladi, bu esa hozirgi eng rivojlangan matnlakallarda aniq ko'rinadi. Bozor iqtisodiyoti eikin tovar—pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy m onopolizm ni inkoi etuvchi, ijtimoi\ mo'ljalga, aholini ijtim oiy muhofaza qilish yo'nali.shiga ega bo'lgan va boshqarilib (tartiblanib) turuvchi iqtisodiyotdir. O 'ziga xos mufkiy munosabatlari, ijtim oiy yo'nalishlari va tartiblanib turisli usullari jihatidan bu tizim kapitalistik iqtisodiyotdan va tarixda mavjud bo'lgan sobiq sotsialistik iqtisodiyotdan farq qiladi. Bozor iqtisodiyotininq quyidagi subyektlari mavjud: a) iqtisodiy mustaqil m ulk egasi yoxud isfe'molchi bo'lgan ayrim kishilar yoki quruhlar. Bularga odatda, yollanib ishlovchilar, yer egalari, kapital sohiblari, ishlab chiqarish vositasi egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmay, o'z m ulkidan daromad topadi yoki yollanib ishlaydi; b) firnia, korxona. xo'jalikiar, ularda band bo'lgan tadbirkorlar. Ular foyda olish yo'lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab chiqarish omillarini ishga soladilar; d) davlat, aniqrog'i, davlatning barcha mahkama — idora tashkilotlari. Ular ham ishlab chiqarish, ham iste'mol bilan shug'ullanadilar, bozor \a im da qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat qiladilar. Bozor iqtisodiyoti ishlirokchilari o'zaro aloqaqa kirishadilar. Ish kuchi, yer, kapital va boshqa vosita eqalari ularni korxona, firmalarga sotadi. Ular o'z navbatida ishlab chiqarish, om illaridan foydalanib, tovar va xizmatlar yaratadilar, ularni taklif etadilar. Bozor iqtisodiyotininq mohiyatini anglash uchun uning asosiy belgilarini к о 'rib chigamiz. Bozor iqtisodiyotinincj eng m uhim belgisi — iqtisodiy pluralizm hisoblanadi, ya'ni m ulk shakllari va x o’jalik yuritish usullarining turli —tum an bo'lishidir. Turli shakllardagi mulklar erkin, yonma — yon, hech bir chegaralaninagan holda rivojlanadi. Turli mulklar muvozanatda bo'lib, ayrim m ulk shaklining hukm ronligiga yo'l berilmaydi Ishlab chiqaruvchi yoki iste'molchi o'z tovari yoki pulini o'zi bilganiclia ishlatadi. Bozor iqtisodiyoti erkin boT ganidan u hai qanday iqtisodiy m onopolizruru inkoi i.'tadi Bozor iqtisodiyoti sharoitida о zaro munosabatlar manfaatlarni ko'zlagan holda o'rnatiladi. Ish yuzasidan bo'lqan munosabatlar (sheriklik) erkin shakllanadi. Turli ishlab chigaruvchilar b ir- b iri bilan manfaatli aloqa ohnatadilar. Bozorda esa, xaridor bilan sotuvchi bir — birini erkin tanlaydi Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi bo 'lm ay di, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste'molchi (xaridor) o'z izmini o'tkazadi, tovar va xizmatlarning sifati va narxiga qarab tanlab olish imkoniga ega bo'ladi. Bozor iqtisodiyotining yana bir belgisi narxlarning liberallashuvi, ya'ni narx — navoning erkin tashkil lopishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi, narx ayrim ishlab chiqaruvchi yoki iste’molchi tazyiqi ostida shakllanmaydi. Narx bozordagi talab va taklifqa qarab, xaridor bilan soluvchining savdolashuvlga binoan yuzaga keladi. Bozor iqtisodiyoti moslashuvchan iqtisodiy tiziindir. II sharoit o'zgarishlariga darhol javob beradi, nima yetishmasa, shuni darhol ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Uning muhim belgilaridan yana biri innovatsiyaga rnoyillikdir. U fan —texnika yangiliklarini darhol qabul qiladi, vangi tovarlar, yangi texnologiya va ishlab chiqarishni boshqarish usullarini joriy etishni ta'minlaydi, chunki bu raqobatda yutqazmaslik, yaxshi foyda ko'rish, obro — e'tibor orttirish sharti bo'lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti tovarlar va xizmatlar to'km chiligini yuzaga keltiradi, ko'pchilik tovarlardan eng yaxshisim tanlab olgan holda ehtiyojni qondirish im konini beradi. Ammo, bozor iqtisodiyotini haddan tashqari olqishlasli kerak emas, • unga xolisona baho berish zarur. Uning o'ziga xos muammolari, zail tomonlari ham yo'q emas. Bozor iqtisodiyoti millionlab ishlab chiqaruvchi va iste'molchiiarning faoliyati bo lganidan unga tarqoqlik va xudbmlik (egoizm) ham xos. Bozor iqtisodiyoti ham sakrab — sakrab, siklli ravishda rivojlanadi, iqtisodiy yuksalishlar bilan birga inqiroz va tanglik ham paydo bo'ladi. Bozor iqtisodiyotining ham, liar qanday iqtisodiyot kabi o'z rivojlanish qonunlari mavjud. Unga xos qonunlar tizimini ikki guruhga bo'lish mumkin: a) umumiqtisodiy, lekin bozoi lqtisodiyotida ham amal qilishda davom etqan qonunlar; b) faqat bozor iqtisodiyotining o'ziga xos bo'lgan qonunlar. Bozor iqtisodiyoliga xos bo'lgan tub belgilar sekin — asta shakllanib, pirovard natijada yaxlit iqtisodiy tizimni hosil etadi. Bozoi iqtisodiyoliga o'tish X X asrga xos bo'lgan umumbashariy, уо’ш um im ijuhon voqeliqidir. Xalqai'o tajriba ko'rsatganidek, bozoi iqtisodiyi 'I iga о lishnm tj uch sliakli yoki m odeli mavjud 1 C/arbiy Hvropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar vo'Ii. 2. Mustamldkac hilikdan ozod bo'lib, mustaqil taraqqiyot yo liga о 'lib rivojlanayotgan Osiyo, Atrika va Lotm Amerikasi mamlakatlari vo li М. Lharqiy Ye\ гора \a M DH luamlakatldii yo li- Yuqorida qayd qilinganidek, bozor iqtisodiyoti deganda, hozirgi rivojlangan inanilakatlardagi iqtisodiyot tushuniladi. Tarixiy nuqtai nazardan, bozor igtisodiyotining ikki turi mavjud. Birinchisi — asov yoki yow oyi bozor iqtisodiyoti. Bunday iqtisodiyotning asl namunasi XVIII va X IX asrlarda bo'lgan. Ammo, yow oyi iqtisodiyot abadiy saqlanmaydi. U sivili — zatsiyalashgan yoki madaniylashgan bozor igtisodiyotiga aylanib boradi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o'tish deganda sivi— iizatsiyalashgan iqtisodiyot sari borish tushuniladi. 2. Bozor, un in g vazifalari va tuzilishi Bozor iqtisodiy kalegoriya sifatida takror ishlab chiqarishning ayirboshlash bosqichiga xosdir. Ammo, u har ganday ayirboshlashni emas, balki pul vositasidagi, oldi —sotdi shaklidagi ayirboshlashni biladiradi. Ayirboslilashda pul ishtirok etmasdan bir tovar boshqasiga to 'g ’ridan — to'g'ri almashganda bozor munosabatlari paydo bo'lmaydi. Bozorning eng muhim sharti ayirboshlanganda pulning vositachi bo'lishidir. Bozorda tovar muomalasi yuz berib, и ikki jarayonning birgalikda borishini bildiradi. Bozorda tovar >'ulga almashadi. (T—P). va ni tovarni sotish yuz. beradi, ayni vaqtda pul tovarga almashadi (P — T), yarni tovarni xarid etish kelib chiqadi. O ldi —sotdi bozordagi yaxlit muomalaning ikki tomoni bo'lganidan, unda sotuvchi va xaridorni ishtirok etislii muqarrardir. Bozor —bu sotuvchilar va xaridorlaming tovarlarni pul vositasi da ayirboshlash yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlari, ularning o'zaro aloqalaridir. Bozorning subyektlari ishtirokchilari ham bir xil emas. Ular ikki guruhga bo'linadi: sotuvchilar va xaridorlar. Ular bozor munosabatlarida turli vazifani bajaradilar. Sotuvchilar—bozordagi tovar va xizrnatlarni taklif etuvchi firma. korxona yoki ayrim ishlab chiqaruvchi, ish kuchi, yer — suv, mashina — uskuna, bino - inshoot egasi, pul kapital, qim m atbaho qog'ozlai va valuta so ln b ia iula n iborat bo'lib, ular o'z tovarlanai sotadilar yoki ijaraga beradilar. Xaridorlar keng qatlam iste'molchilaridan iborat bo'lib, ular bozorga o'z talab - ehtiyoji va puli bilan chiqadilar. Xaridorlar oddiy iste'molchi fuqarolar, resurslar oluvclii va ish kuchini yollovchi tadbirkorlar, davlat idoralari, jamoat tashkilotlaridan iborat bo'ladi. Bozor subyektlari o'z manfaatlarini ko'zlaydi. Rivojlangan bozor m unosnbtliga bdvosita savdo - sotiq oloqalari xos, chunki bozoi rivojlangan sa;i uning sii • asrorlctrini bilish. oldi — berdi operatsiyalarini o'tkazish maxsus tayyorgarlik va mahoratni talab qiladi. Bu ishni ixtisoslashgan tijorat firmaiari, savdo —sotiq agentlari. broker, makler va dilerlar kabi dallollar o'z zimmasiga oladi. Bozordagi tovarlar muomalasi keng va tor doirada yuz beradi. Keng m a’noda, bozor barcha tovarlar va xizmatlar muomalasini bildiradi, tor ma'noda —u ayrim yoki cheklangan guruhdagi tovarlarning ayirboshlanishi demakdir. Keng ma'noda, bozor hududiy jihatdan mahalliy, mintaqa, milliy va jahon bozorlaridan iborat bo'ladi. Bular bozor aloqalarining ko'lami bilan ajralib turadi. Albatta, milliy bozor mahalliy bozordan, xalqaro bozor esa, milliy bozordan keng bo'ladi. Ular faqat o ld i— sotdi hajmi jihatidangina emas, balki subyektlaming soni va tarkibi jihatidan ham !arq qiladi. Bozor o'z rivojida ikki bosqichdan o'tadi. Binnchisi, tartibsiz bozor bosqichi, bu bosgichda bozor aloqalari stixiyali tarzda o'rnatiladi, ishlab chiqaruvchi uchun bozor noma'lum bo Iadi. Stixiyali bozorda belgilangan tartib —qoida amal qilmaydi. Bunday bozor madaniyiashmagan, yow oyi bozor iqtisodiyotiga xos bo'lib, o'tinishda mavjud bo'lgan. Ammo, uning ayrim ko'rinishlari hozir ham mavjud. Hozirgi deliqon bozori va chayqov bozorlari tartibsiz bozor namunasidir. Ikkmchisi — bu tartib’anadigan bozor bosqichidir. Bu shunday bozorki, unga xos bo'lgan qonunlar ko'r — ko'rona amal gilavermaydi, bozor aloqalari shu qonunlarga oldindan moslaslitirib boriladi. Bu yerda no'malum bozorga ishlab chiqarish yuz bermavdi. Bozor va uning seginentlari (kichik qismlari) oldindan tahlil olilib o'rganiladi. ishlab chiqarish marketing xizmat i orqali bozor bilan uzviy bog'lanadi. Mana shunday bozor rivojlangan bozor iqtisodiyotiga xos, bunday bozor hozirgi rivojlangan mamlakatlarda mavjud. Bozor bir qator iqtisodiy vazifalarni (funksiyalarru) bajaradi. Bozor avirboshlash jarayoni bo'lganidan, u ishlab chigarishni iste'mol bilan bog‘love hi vosita vazitasini o'taydi. Bozordagi yagona va universal xarid vositasi pul hisoblanadi. Bozorda qiym at shaklininq o'zqarishi yuz beradi Bozor qiym atni tovar shakjidaii pul shakliga ay lantiiadi Bulling uchun bozorda ham tovar, ham pul muhayyo bo'lishi shait. Bozor —iqtisodiyotni tartiblashda ishtirok etib regulyatoriik funksiyasini ham bajaradi. Bu funksivani bozor narxlar vositasida bajaradi Bozor o'zida talab va taklifni mujassamlab, ularni muvozanatlashtiradi. Bozor narx pasaygan yerdan resurslarning chiqib ketishim, aksincha. ularninn narxi yuqori verga oqib kelishini la'uiiniaydi. I.',,; bile,p. l.io'zo! пииаш, qanch.) nuqdordu va qaysi vaqlda ishlab chiqarish kerakligini aniqiab beradi. Bozor regulyatori iqtisodiyotni tartiblovchi kuch hisoblanadi. Bozor xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) taqozo etgan iqtisodiy aloqalarni o'rnatisli vositasi bo lib xizmat qiladi. Bozor mehnat taqsimotini chuqurlastitirib, ishlab chiqarishning davlatlararo miqyosda aniq ixtisoslashuvini, xalqaro miqyosdagi talab — ehtiyojni mo'ijalga olib yuritilishini taqozo etadi. Xullas, bozor xalqaro integratsion aloqalarni o'rnatish va ularni kengaytirish vositasi ham bo'ladi. Bozor munosabatlari iqtisodiy munosabatlar doirasida mustaqil, lekin boshqa munosabatlarga aloqador kichik bir tizimni tashkil etadi. Iqtisodiy aloqalar xarakteriga ko ra, bozorni ikki katla turga djratish mumkin: aj erkin, raqobatli bozor; b) monopollashgan, raqobat cheklangan yoki raqobat mutlaqo b o ’lmagan bozor. Erkin bozorda sotuvchilar va xaridorlar k o ’pchilik bo'lib, ulardan hech biri bozorda hukmron mavqega ega bo'lmaydi, aksincha ular doimo raqobatda bo'lishadi. Bu yerda narx — navoni hech kim nazorat qilmaydi, narx bozorda erkin shakllanadi. Monopollashgan b o z o i- b u ozchilik sotuvchilar va xaridorlar hukmron bo'lgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman yo'q bozor. Monopollashgan . bozorning o ’zi uch xil bo'ladi: monopol raqobatli bozor, oligopolistik bozor, sof monopoliya bozori. Bozor savdo — sotiqning shart — sharoitiga qarab ko'pgina bo’g'inlarga ajratiladi va ular bozor segment! del) ataladi. Segment bozorning bir kichik qismi bo'lib, bu yerda xaridorlar cheklangan guruh bo'lib, ularga ma'lum turdagi tovarlar sotiladi. Bozorning segmentlarga ajralishiga ikki narsa sabab bo'ladi: a) mehnat taqsimoti chuqurlashib, g'oyat xilma — xil tovarlar ishlab chiqarilishi va ularning ma'lum guruh iste'molchilariga mo'ljaJlanishi; b) iste'molchilarning sotsial — ijtimoiy jihatidan tabaqalanishi, ular talabining o'zaro farqlanishi. Bozorni segmentlarga ajratish inezonlan g ’oyat ko'p. Bir segment uchun aholining qobiliyati ustuvor bo'lsa boshqa segment uchun ragobatuing bor yoki yo'gligi m u h im belgi bo'ladi. Segment lai hududix va sotsial dem ografik m ezonlarga q aiab ajratiladi. Segmentlarga ajralish muayyan tovarlarga nisbatan ham yuzaga keladi. Masalan, kiyim — kechak bozori, bolalar kiyimi, voshlar kiyimi, qariyalar kiyimi bozorlariga ajraladi. Turli — tuman segmentlar yaxlit bozorni LashkJ 1 etadi Bozor hajmi qanchaltk katta bo'lsa, shunchalik segmentlarga bov bo'ladi. Bozorni o'di —sotdi qiliuadiyun obyekilari jihatidan qaiaganda iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari (resurslari) bozori, mehnat (ish kuchi) bozori, moliya bozori, iiitcllektual tovar bozorlariga bo'lish mumkin. Iste’mol tovarlari va xiz.matlan bozori iste'molchilar bozori bo'lib, aholi uchun zarur bo'lqan tovarlar va xizmatlarning oldi — sotdisini bildiradi. Iste'mol bozorida aholini o'z iste’moli uchun tovarlar va tovar sifatidagi pulli xizmatlarni xarid qiladi. Bu yerda sotuvchilar bilan xaridorlar o'rtasidagi o ld i— sotdi munosabatlari yuz beradi, pul egasi tovar olsa, tovar egasi pul oladi. Resurslar bozori — ishlab chiqarishni yuritish uchun zarur bo'lgan va tovarga aylangan mehnat vositalari, xomashyo, materiallarning to'g'ridan —to'g'ri yoki vositachilar orqali o ld i- so td i qilinishi. Bu bozorda mashina, uskuna, asboblar, bino, yer, xomashyo, yoqilg'i va materiallar oldi —sotdi qilinadi. M ehnat bozori —ish kuchini o ld i- so td i qilish munosabatini bildiradi. Ish kuchi msonning mehnat qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, o ld i- so td i orqali ishlab chiqarishning shaxsiy omili bo'la oladi. Potensial mehnat qobiliyati bozordan o'tib, real —amalda ishlayotgan mehnat qobiliyatiga aylanadi. M ehnat bozorining bir tomonidan ish kuchi tursa, ikkinchisidan ish kuchiga muhtoj korxona, lirma, turadi. Ular o'rtasida ayirboshlash yuz beradi, bu ishga yollanish va ishga yollasli shaklida yuz beradi, mavjud bo'lqan ish kuchini sotisV va sotib olishni bildiradi. Mehnat bozori aniq shakllarda yuz beradi, ulardan eng muhimi mehnat birjasidir Mehnat birjasi tovarni —ish kuchini pulga ayirboshlashda vositachilik qiladi, isli kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona yoki firma o'rtasida turadi. Birjada ish kuchiga talab va ish kuchi taklili bir —biri bilan bog'lanadi. Moliya bozori— bu bozor tizimining g'oyat muhim unsuri bo'lib, moliya resurslari (pul va pulga tenglashtirilgan qog'ozlar) bozoridir Bozor munosabatlari mulkdorlar bilan pulga muhtojlar o'rtasida yuz beradi. Pulninq bozorga chiqarilishi va ishlatilishi, birinchidan, shaxsiy iste'mol ehtiyojlarini qondirsa, ikkinchidan, puldan pul chiqarib olish ehtiyojini qondiradi. Moliya bozori ikkiga ajraladi: iste'molni qondiradiqan pul bozori \a kapital bozori. Biiinchi bozorga tushqan pul lesursi qarzga olmib. shaxsiy iste'mol yo lida, masalan, avtomashina xarid etish, uy quash, sayohat qilish uchun ishlatiladi. lkkinchi bozordagi mablag'lar qarzga olinganda, sotib yuborilganda, kapital sifatida ishga solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib, kapital bozorini ikki mayda bo'g'inga ajratish mumkin: ssuda kapital bozori va qimmatbaho qog'ozlar bozori. Moliya bozoinuiiq y.-m» bu ии.дш valuta bozoiidii. I ’>u у hull jiiamlakallai valulasi oldi —soldi qilinadiki, bozorda korxona, 43 firma, davlat idoralari va luqarolar qatnashadi. Ulardan biri valuta sosa, ikkinchisi uni sotib oladi. Valuta bo/.ori amaliyotda valuta bilan savdo qiluvchi banklar va valuta auksioni ko'rinishida bo'ladi O'zbekistonda valutani oldi —sotdi qilish operatsiyalari bilan Respublika Markaziy banki va Respublika Tashqi iqtisodiy faoliyat M illiy banki shuq'ullanadi. Intellektual tovarlar bozori bozorning maxsus turi bo'lib, aqliy mehnat mahsuli boTmish tovarlar va xizmatlarning ayirboshlanishini bildiradi U sivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotida keng rivojlangan bo'ladi. Bu yerda sotuvchilar va xaridorlar maxsus tovar hisoblangan ilm iy g'oyalar, texnikaviy yangiliklar, san'at va adabiyot asarlari, xilma —xil axborotlarni oldi —sotdi etish yuzasidan munosabatda bo'ladilar. Intellektual tovarlar bozorida ilm iy —texnikaviy ishlanmalar oldi —sotdisi katta o ’rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va n o u — xau sotishdan iboratdir. Bu yerda ilm iy — texnikaviy yangiliklar xaridor m ulkiga aylanish sharti bilan yoki o'z egasi m ulki bo'la turib, vaqtincha foydalanish sharti bilan sotiladi. Bu bozor ishlab chiqarish innovatsiyasiga xizmat giladi. ya'ni u fan —texnika rivojiga ta'sir etadi, shu sababli uning ahamiyati nafaqat. um um m illiy, balki internatsional hamdir Hozirgi bozor iqtisodiyoti i’ ntalab ishlab chiqarishning o ’sishi. turli xizmatlar ahamiyatining kuchayishi bilan xarakterlanadi. Bular, o'z navbatida, intellektual tovarga talabni oshirib yuboradi Bozorning o ’zi yaxlit bo'lganidek, uning turlari ham bir —biri bilan o'zaro bog'liq holda amal qiladi. M ehnat taqsimoti mavjud ekan, faoliyat turlari, albatta, m a'lum nisbatda bo'lishi shart. Shu boisdan, bozor turlari ham m a'lum muvozanatda rivojlanadi. Erkin bozorning rivojlanishi m onopol bozor yo'lini to'sadi yoki aksincha hoi ham yuz beradi. Bozor turlarining bir —biriga moslashuvi iqtisodiy o'sishning sharti hisoblanadi, chunki shu orqali iqtisodiy muvozanat tashkil topadi. 3. Bozor infratuzilm asi va uning unsurlari Bozoi iqtisodiyoti amal qilishi uchun uning infratuzilmasi ishlab turishi kerak. Bozor infratuzilmasi bozor aloqalarini o'rnatishga va samarali yuritishga xizmat qiluvchi korxona, tashkilot va muassasalar majmuidir. “ Bozorga o'tishdan oldin bozor infratuzilm asini yaratish zarur. M oliya, bank-kredit tizim lari b ilan bog'liq m asalalarni hal qilish, 44 sug'urta, auditorlik, yuridik va konsalting firm alari ham da konipaniyalarini, birja tizim ini yaratish zarur"1. Bozor islohotldri bozor infratuzilmasini yaratish chora — tadbirlarini ham qamrab oladi. Bu infratuzilma besh b o ’g'indan iborat: 1. Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma (transport, aloqa, ombor xo'jaligi, yo'l xo'jaligi, suv va energetika ta'minoti kabilar). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo'lgan. Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida ularni tijoratchilik yo'liga o'tkazishga to'g'ri keladi, ya'ni ular yaxshi ishlab pul topish va o'z —o'zini moliyalashtirish yo'liga o'tkaziladi; 2. Tovarlar va xizmatlar muomalasiga, ya'ni savdo —sotiq ishiariga xizmat qiluvchi infratuzilma (birjalar, savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari va agentlari, davlatning savdo —sotig va ularni nazorat qiluvchi muassasalar). Totalitar tuzum sharoitida mazkur infratuzilmaning ko'pchilik unsurlari bo'lmaydi, shu boisdan ular islohot yo'li bilan yaratiladi: 3. VIoliya —kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (tijorat banklari, o'z —o'zini kreditlash idoralari, sug'urta kompaniyalari, moliya koinpaniyalari, soliq undirish mahkamalari, har xil pul fondlari). Ular ham islohot.lar jarayonida yaratiladi; 4. Mioliga xizmat qiluvchi yoki sotsial infratuzi1 na (uy —joy, kommunal va transport xizmati, maoril, madaniyat hamda sogligni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari). I laming aksariyati bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo'ladi, lekin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko'rsatish, tijorat yo'liga o'tkazishga to'g'ri keladi. Mehnat birjalari, ishga joylashtirish firmalari esa vangidan yaratiladi; 5. Axborot xizmati (iqtisodiy laoliyat uchun zarur bo'lgan har xil axborotlar — ma'lumotlar va xabarlarni to'plash, umumlashtirish va sotish bilan shug'ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari). Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida davlatning axborot tashkilotlari bo'ladiki, ular faqat davlatga xizmat qilganidan, ularni ham bozoi uchun ishlashga moslashliiish kerak bo'ladi. Bu sohada, ■ n iu q sa , iqtisodiy axboiol tadbirkorlik uchun juda zarur bo'ladi, unga qarab o ’z ishini rejalashtirish, pulni qayerga, nima uchun sarflash, qancha tovar ishlab chiqarish, qanday narx qo'yish kabi iqtisodiy xatti — harakatlar amalga oshiriladi. k< u'in!ow J.A . O 'z b e k i s lo n iq l is o d iy is lo h o llc im i r liu q u iU is h lir is I i y o 'lid c i. — t ; " O / .b e k i s t o n , '•05 q.V-brt 45 Inlratuzilm a tizimida moliya — kredit xizmati alohida o'rin tutadi, clninki bozor iqtisodiyoti pulga asoslangan. Shu boisdan, moliya - kredit soha.sini isloh qilishga katta e’tibor beriladi. Bank tizimi tashkil etilib, ayrim banklar monopoliyasi tugatiladi, raqobatlasliuvchi tijorat banklari ochiladi, zarur bo'lganda inflyatsiyadan qutulisti uchun pul islohoti o'tkaziladi. Valuta munosabatlari, qim m atbalio qog'ozlar bilan ishlash, aksiya va obligatsiya chiqarish tartibi qonunlar bilan belgilab qo'yiladi. Islohotlar valuta auksionlari, investitsiya kompaniyalari, fond birjalari ochilishini ko'zlaydi. Ular moliya bozori, uning asosi bo'lmish kapital bozorini shakllanliradi, uning amal qilish tartib — qoidalari o'rnatiladi. 4. O 'zbekisto nning bozor iqtisodiyotiga o'tish in in g o'ziga xos yo'li M a ’lumki, bozor iqtisodiyotiga o'tishning um um jahon voqeasiga aylanishi X X asrniag m uhim belgisidir. Insoniyat tajribasi shuni ko'rsatadiki, bozor iqtisodiyoti bir qator muammolarni, xususan: a) muttasil ravishda ishlab chiqarishni o'stirib, to'kinchilikni ta’minlash; b| tejamli xo'jalik yuritib, barcha res: "slardan oqilona foydalanish; d) ommaviy farovonlikni ta'minlash; e) m azm uni yoki shaklidan qat'i nazar halol va samarali m ehnatning qadriga yetish; t) um um insoniy ijtimoiy adolat tamoyillarini hayotga tatbiq etish. Bozor iqtisodiyotining tamoyillari, qonun — qoidalari umuminsoniy, ammo boriladigan marra bir xil bo'lsa —da, uning yo'llari har xildir. O'zbekiston ko'zlagan strategik istiqboldagi vazifa — mustaqil — likning iqtisodiy poydevorini yaratishdir. Bu maqsadga erishish uchun bozor iqtisodiyotiga o'tish zarurdir. Iqtisodiy mustaqillikka bozor mexanizmi orqali erishilacli lekin uninq O'zbekistonda shaklliinishi o'ziga xos yo'l bilan yuz bormoqda. Bu yo 1 bo/.oi iqtisodiyotining umumiy lomoniarini e'tuof etgan holda O 'zbekistonning m illiy xususiyatlarini hisobga oladi. Bu xususiyatlar quyidagilardir: 1. O'zbekiston iqtisodiyoti kam rivojlangan bo'lsa —da, uning ishonchli salohiyati bor. 2. O'zbokiston tabiiy va mehnat resurslariga boy diyor uninn saxi\ yen Vu meluiiitsexar xalqi boi. 46 3. Respublikamiz aholisining o'sish sur'atlari jadal, shu boisdan mehnat resurslari tcz ortib boradi. 1. O'zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo'jaligining o'rni katta, shu boisdan aholining katta qismi (60 foi/.i) qishloq joylarda istiqoinat qiladi. 5. O'zbekiston sharqiy sivilizatsiyaga mansub mamlakat. Bu yerda shargona iqtisodiy ko'nikmalar, ota —bobolardan meros qolgan xo'jalik yuritish usullari bor. Bu xususiyatlar O'zbekistonda bozor iqtisodiyoti sari borish yo'lini tanlash uchun asos bo'ldi. Bu yo'l jahon tajribasiga tayangan holda, ammo m am lakatim izning milliy manfaatini, undagi real sharoitlarini hisobga olgan holda bozor iqtisodiyotiga o'tishni bildiradi. Bu yo'l bozor iqtisodiyotiga mqilobiy sakrashlarsiz, ijtimoiy larzalarsiz, tinchlik va xotirjamlik sharoitida, xalqni ijtimoiy himoya qilish orqali sekin —asta, bosqichma — bosqich o'tilishini ta'minlaydi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganidek "B izning qat'iy n uqtai nazarim iz jaho n tajribasi va o'z am aliyotim izdan olingan jam iki foydali tajribalarini rad etm agan holda, o'zim izning ijtiinoiy- iqtisodiy taraqqiyot yo'lim izni tanlay olishdan ib o ratd ir"1 O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tishining o'ziga xos yo'li Rospublikamiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan olg'a surilgan besh tamoyilda ifodalab berildi. Bular: Birinchi tam oyil — lgtisodiyot siyosatdan ustuvor bo'lishi va bulling uchun iqtisodiyot mafkuradan xoli bo'lishi kerak. Iqtisodiyot o'ziga xos bo'lgan ichki qonunlar asosida rivojlanmog'i zarur. Iqtisodiyot, siyosatga nisbatan ustuvor rnavqega ega bo'lishi lozim. Iqtisodiyotga na siyosat, na mafkura o'z tazyiqini o'tkazmasligi kerak. Ik kinch i tam oyil — davlat bosh islohotchi bo'lishi kerak. Bu tamoyil bozor iqtisodiyotiga o'tish tartibsiz ravishda, o'zi bo'larchilik asosida emas, balki davlat rahbarligida amalga oshiriladigan islohotlar orqali yuz. berishini bildiradi. U chinchi tam oyil — qonunlar va ularga amal qilinishining ustuvorligini ta'minlash. Bu tamoyil bozor iqtisodiyotiga o'tish tartibli ravishda hamrnaning keng jamoatchilik ishtirokida ishlab chiqqan d.ivlal (|uiiunlaiiqa sozsiz lioya etilishi orqali bonshim bildiradi. To'rtinchi tam oyil — taol ijtimoiy siyosat yuritish. Bu iqtisodiyotga kuchli ta'sir eta oladigan, xalqning ijtimoiy himoyasini, uning iaolligini ta'minlaydigan, ijtimoiy adolatni yuzaga chiqaradigan siyosatni olib borishni anglatadi, Shu boisdan, iqtisodiy islohotlar jarayonida aw al, odamlarni, birinchi navbatda, himoyaga muhtoj ' K n r im u v 1.Л. O '/.b e k i.s lo n b u /.u i im iiiosdbriLlciriijfi u 'li s li u i n y o ’z iy a x os y o 'li. Г.: " О ' / Ь е к Ы о л " , 47 qatlamni oldindan kuchli darajada ijtimoiy himoyalash choralarini ko'rish zarurligi inobatga olinadi. Beshinchi tam oyil — bozor iqtisodiyotiga sekin — asta, bosqichma —bosqich o ’tish. Bu tamoyil chuqur iqtisodiy islohotlarni shoshilmasdan, sobitqadam lik bilan amalga oshirishni talab etadi. Bu yetakchi tamoyil b o ’lib, isloliotlarning butun ichki m antig’i, rivojlanib borishi va xarakterini belgilab beradi. M am lakatim iz Prezidenti 1. A. Karimov ta’kidlaganlaridek "B izning bozor m unosabatlarig a o'tish m odelim iz R espublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlari, an'analari, urf-odatlari, turm ush tarzini har tom onlam a hisobga olishga, o'tm ishdagi igtisodiyotni biryoqlam a, beso'naqay rivojianishning m udhish merosiga barham berishga asoslanadi ’ 1 A SO SIY TAYAN CH T U S H U N C H A IA R Bozor iqtisodiyoti — erkin tovar —pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy m onopolizm ni inkor etuvchi, ijtimoiy, aholini ijtimoiy himoya qilishga y o ’naltirilgan va boshqarilib (tartibga solinib) turuvehi iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti subyektlari: - A) iqtisodiy mustaqil m ulk egasi yoki iste'molchi bo'lgan ayrim kishilar va guruhlar; B) firma, korxona, xo'jaliklar, ularda band bo'lgan tadbirkorlar; D) davlat, aniqrog'i, davlatning barcha mahkama — idora tashkilotlari; E) banklar. Bozor islohotlari — xalq ishtirokida, lekin davlat tomonidan ishlab chiqilgan, bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora — tadbirlarning davlat nazorati ostida amalga oshirilishi. Bozor —bu iqtisodiy kategoriya sifatida xaridorlar va sotuvchilar hamda tovarlar va pul harakati bo'yicha savdo vositachilari o'rtasidagi muayyan iqtisodiy munosabatlar majmui bo'lib, u bozor munosabatlari subyektlarining iqtisodiy manfaatlarini aks ettiradi va mehnat niahsulollari ayirboshlanishini ta'minlaydi. Bozorning tu z ilis h i— bu bozor unsurlarining ichki qurilishi joylashishi va tartibi, ularning bozor um um iy hajmidagi ulushi. Bozorlar tiziini — turli tuman , mezonlar asosida alohida unsurlarga ajratilgan barcha bozorlar majmuidir. 1 Karimov l.A. O'zbekisLon X X I asi bo sag'as id a: xavlsizlikka lahdid, barqarorlik siiaillari va taraqqiyot knfolntlari. —T : "O 'zb o k islo n ", 1007, 188—bcl 48 Investitsiyalar bozori —pul bozorining bir turi bo'lib, bunda bozor munosabatlarining obyekti kapital qo'yilmalari hisoblanadi. Innovatsiyalar bozori —bu yangiliklar, kashfiyotlar, ratsionali — zatorlik takliflari bozori. Bozor segment! — bu bozordagi savdo — sotiqning shart — sharoitiga qarab ko'pgina bo'g'inlarga ajratilishidir. Bozor infratuzilm asi —bu bozorning savdo — sotiqga xizmat qiluvchi eng quyi bo'g'inlar, tashkilot va muassasalaridir. TAKRORLASH U C H U N SAVOLLAR 1 Bozor iqtisodiyoti deganda nim ani tushunasiz? Uning asosiy belgilarini sanab o'ting. 2. Bozor iqtisodiyotining ikki turini tavsiflab bering. 3. Bozor iqtisodiyoti obyektlariga nimalar kiradi? 4. Bozor xo'jaligining qanday subyektlarini bilasiz? Ular o'rtasidagi aloqadorlikni tavsiflang. 5 O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning o'ziga xos yo'li va tamoyillarini ko'rsatib bering. 6. Bozor tushunchasiga ta’rif bering. 7 Bozor qanday vazitalarni bajaradi? 8. Bozorlarning asosiy ko'rinishlarini -ytib bering va ularni tavsiflang. 9. Bozor segmenti nima? 10 Bozor infratuzilmasiga ta'rif bering. U bozor iqtisodiyotida qanday vazifalarni bajaradi? 44 V I Bob. TALAB V A TAKLIF. B O ZO R M U V O ZA N A T ! 1. Talab tushunchasi. Talab qonuni. 2. Taklii tushunchasi. Taklif qonuni. 3. Talab va laklii mosligi, bozor muvozanati. 1. Talab tushunchasi. Talab qonuni Bozorda, bir tomondan, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar, ikkinchi tomondan, bu tovarlarni iste'mol qiluvchilor harakat qiladi. Iste'molchilarning bozordagi harakati talab shaklida namoyon bo'ladi. T alab- bu, eng aw alo, biron —bir tovar yoki xizmatlarga bo'lgan ehtiyojning bozorda namoyon boiishidir. Talabning asosi ehtiyoj bo Tar ekan, ehtiyoj bo'lib talab bo'lmasligi ham m um kin. Talab real (amaliy) bo'lishi uchun tovarni sotib olishga yetarli pul boTmog'i kerak, haqi to'lanm aydigan ehtiyojni bozor h'isobga olmaydi. Demak, talab —bu shunchaki ehtiyoj emas, balki toTovga qobil, pul bilan ta'm inlangan ehliyojdir. Masalan, kim ningdir palto sotib olishga xohishi bo'lsa — yu, biroq bu xohishi xarid qilish qobiliyali bilan mustahkamlanmasa, ya'ni zarur miqdorda puli bo'lmasa, xohishi ro'yobga chiqmaydi, uning paltoga bo'lgan ehtiyoji bozorda y .zag a chiqmaydi, ya'ni talabni tashkil etmaydi. - Ayrim xaridor, gandaydir iste'molchilar guruhi yoki butun jamiyat xarid qilib olishni xohlayotgan aniq, tayin tovar hajmi talab qilingan tovar miqdori deyiladi. Iste'molchilar sotib olishni xohlayotgan tovarlar hajmi bilan xaridorlar tom onidan real sotib olingan tovarlar miqdorini farqlash kerak, chunki ular mos tushmasligi ham mumkin. Ko'p holatlarda xaridorlar real xarid qilib olish m um kin bo'lganiga qaraganda, ba'zi bir tovarlarni katta miqdorda xohlaydilar, bu xohish esa ularning shu tovarlarni sotib olish uchun zarur pulga ega ekanligini, ya'ni uning xohishi xayoi bo'lmasdan amalda bo'lishini ko'rsatadi. Talab qilingan tovarlar miqdorini bir qancha omiilar belgilaydi: tovar yoki xizmatlar narxi, xaridorlar didi, ta'bi; iste'molchilar daromadi; o'rinbosar tovai va xizmaliarnmg naixi, mavjud tovar vu xizmatlarni xarid qilib oluvchilam m g umumiy soni; lnllyutsiyo ehtimoli yoki taxmini. Yuqorida ko'rsatilgan omiilar ta sirida talabning o'zgarib turishi sodir bo'ladi. Bu o'zgarishda asosiy masala, tub negiz talab va tovar narxining o'zaro bogTiqligi hisoblanadi. Chunki sanab o'tilgan omiilar orasida narx va xarid qobiliyati talabninq tez o'zgarishiga olib keladi. 50 N a r x b i l a n talab m iq d o ri o 'r ta sid a teskari boq'liqlik mavjud. Ana s h u t e s k a r i pro p o rsio n a llik talab q o n u n i deyiladi. Bu q o n u n n in q a s o s i d a nim alar yotishini quyidagi holatlar bilan izohlash mumkin. 1. O d a td a , kishilar mavjud tovarni u n in g narxi yuqori b o 'lg an s h a r o i t d a h a q iq a ta n ham k a m ro q xarid qilib oladilar. Iste'm olchilar i i c h u n n a r x , xaridni am a lg a oshirishga xalaqit qiluvchi to'siq bo'lib h i s o b l a n a d i . Bu to'siq q a n c h a lik y u q o ri va m u sta h k a m bo'lsa, x a r i d o r l a r k a m m iq d o r d a m ah su lo t xarid qiladilar, narx to's ig'i q a n c h a l i k k a m b o ' l s a , ular sh u n c h a lik k o 'p m iq d o rd a m ahsulot xarid q i l a d i l a r . R o sh q a c h a so'z bilan ifodalanganda, yuqori narx iste'm olchilarda xarid qilish xo h ish in i so'n diradi, past narx esa bu xohishni k u c h a y l i r a d i . 2. H a m ish a m a h s u lo t xarid qiluvchi h a r bir shaxs m a hsulotning k e y i n g i birligidan k a m r o q qoniqish, naf yoki lazzat oladi. Masalan, x a r i d o r g a oy o q kiyim kerak, u n in g u c h u n bir juft oyoq kiyim ning n a f l i g i o 'ta yuqori, c h u n k i u y ala n g o y o q y u ra olmaydi. Ikkinchi juft o y o q kiyim uni alm ashtirib turish im konini beradi, lekin uning nafligi pastroq, c h u n k i x a rid o r y a la n q o y o q emas, uni kiyadigani bor. I ' c h i n c h i va to 'rtin c h i juft oyoq k iy im n in g nafligi pasayib boraveradi, < h u n k i e h t i y o j to 'y d irilg a n sari to v arn in g iste'm olchi u c h u n nafligi p a s a y a d i . Shu sababli, iste'm o lch ilar m a h s u lo tn in g q o 'sh im ch a birligini n a r x i pasayib b o rg a n sh a ro itd a g in a xarid qilib olishadi. Um um an, individual iste ’m o lc h ila m in g xulq —atvori ular e htiyojlarining q a n d a y qon d h ilish ig a, u yoki bu tovarning q a n d a y naf keltirishiga b o g 'liq N af d e b tovar va xizmatni iste'm ol qilishdan k elad ig an q o n iq is h g a aytiladi. U m um iy va m e 'y o riy naf (foydalilik)ni fatqiash kerak. U m u m iy naf d e b m a 'lu m tovar yoki xizmatlar birligi majmui, to 'p lam in i iste'm ol qilishdan olin ad ig an qo n iq ish g a aytiladi. M e'y o riy yoki c h e g a ra li naf esa, m avjud tovar yoki xizm atning q o 's h im c h a birligini xarid qilish natijasida u m u m iy n a lg a o'sim bo'lib q o 's h il g a n nafni bildiradi. M i s o l uchun, aytaylik, iste'm olchi jah o n klassiklari kitoblarini s h a x s i y k u t u b x o n a q a y i g ' a d i . Iiu y e r d a u m u m i y naf k u l u b x o n a d a g i k l a s s i k k i t o b l a r n i h a n i m a to'plam i hisoblanadi, b u naf h a t bit y a n g i k i t o b n i sotib o l i s h bilan oshib boradi. M e'y o riy naf —keyingi har bir x a r i d qilinadigan, aytaylik, A.Navoiy asarlarining navbatdagi to 'p lam y o k i jildfarini xarid qilishdan k e la d ig a n nafga aytiladi. Agar i s t e ' m o l c h i A .N avoiy asarlarining keyingilarini xarid qilib olm agan b o ' l s a , u n d a m a ' n a v i y n e 'm a t b o 'lq a n k itobning m e'yoriy nafliqi ju d a \ !i■ j i i b o ' l j b q o l r i v e r a d i . Slia.vsty k u t u b x o i i a m s h a k l l a n t i i ish i i , j w - u i d u o ' n i n c h i v a y u z i n c h i k i t o b n i n g n a f l i g i bir xil b o ' l a d i t n i ? Shubhasiz, yo'q . C h u n k i, k u t u b x o n a d a k ito b la rn in g to 'p la n ib borishi ehtiyoj o'tkirliqini, c h a n q o q lig in i pasay tirib boradi. S h u n g a muvoiiq, y u zin ch i k ito b n in g m e'v o riy nafligi o n in c h i k ito b n ik ig a q a r a g a n d a p ast bo'ladi. S h u n d a y qilib, b o s h q a tovarlarn in g iste'm oli o 'z g a r m a s d a n q o lg a n h o ld a biron —bir tovar va x iz m a tg a ehtiyoj to'y inib b o rish i bilan bu n e 'm a t n i n g k ey in g i birligini iste'm o l qilishdan qoniqisli pasayadi. Bu b a r c h a to v a rla rg a xos bo'lib, m e 'y o riy naflik n in g p asay ib b o ris h q o n u n i d e b qaraladi. M e 'y o riy nallikning p asay ib borishi m av ju d n e 'm a t n i n g n a v b a td a g i birligini xarid qilib, ta s arru tid ag i to v arlarn i k o 'p a y tira d ig a n , x a rid o r u c h u n ular q a d rin in g pasayishi bilan b o g 'l i q Tabiiyki, har bir is te 'm o lc h i o 'z ig a k e la d ig a n u m u m iy naflikni osh irish g a intiladi. U m um iy naflikni orttirish prinsipi q u y id a g ic h a : hat bir is te 'm o lc h i tovarlar to 'p la m in i xarid q ilish d a d a r o m a d n i s h u n d a y ta q sim la sh i k erak k i, u yoki b u to v arg a s a rila n g a n oxirgi p u l birligidan o la d ig a n naf bir xii bo'lsin. 3. M a h s u lo t n arx in in g pasayishi iste 'm o lc h i pul d a r o m a d i n m g real x a rid qobiliyatini oshiradi. Shu tufayli u m avjud ■ m a h s u lo tn i o ld in d a g ig a q a r a g a n d a k o 'p r o q xarid qila oladi. Y u qoriroq n a rx a k s in c h a h o la tg a olib keladi. Yuqori n arx lar s h a ro itid a q im m a t tovar o 'r n ig a a n c h a past narx d ag i, a m m o o 'x s h a s h b o 'l g a n tovarni sotib o lish g a r a g 'b a t p y d o b o 'la d i. I s te 'm o lc h ila rd a q in im a t mahsv-’ot o 'rn in i arzo n tovarlar bilan aim as htir ish g a moyillik m avjud. Past narx s h a ro itid a is te 'm o lc h id a y u q o r i n a r x s h a ro itig a n isb a ta n k o 'p r o g m a h s u lo t xarid gilib olish xohislii bo 'lad i. Dem ak, tovar narxi oshishi bilan ayrim x a rid o rla r sotib olishni u m u m a n t o 'x ta ta d i va o 'rin b o s a r tovarlarni is te 'm o l q ilish g a o 'tad i, x arid o rla rn in g bir gismi esa is te 'm o lin i qisqartiradi. B ularn in g b a rc h a s i t a la b n in g p asa y ish ig a olib keladi. H ar bir i s te 'm o lc h m in g sh a x siy talabi o 'z ig a xos o 'z g a ra d i, ular s h ak l jih a tid a n bir —birini takrorlaydi. J a m i bozo r talabi yoki m u a y y a n b o z o rd a g i u m u m iy talab esa, b a r c h a is te 'm o lc h ila r talabining yig'indisidir. Binobarin, jam i ta la b n in g e g ri chizig'i n a rx la rn in g m u a y y a n d a ra ja s id a b a r c h a iste 'm o lc h ila r sotib o lad ig an tuvai m ig d o rim n g ilodasi sifatida shakllanadi. Ayrim o lin g an bir tovarning o ' z i g a iste'iiiolchiiariung turli g u r u h i talabi o 'z g a r u v c h a n y o k i o 'z g a r m a s bo'lishi m u m k in . Lekin s h u n d a y tovarlar borki, u la r g a b o 'l g a n talab h a m is h a va a h o lin in g b a r c h a g u ru h la ri u c h u n a m a ld a o 'z g a r u v c h a n e m a sd ir B irinrhi g a ld a hay o t u c h u n b irla m c h i bo 'lg an , x u su san , oziq —ov q at m a h su lo tla ri a n a shu xil tovarlar g u r u h i g a kiradi Aytaylik, n o n n a rx in in g oshishi t a n к a i m o q s o t i b olishga k eltirm aydi, c h u u k i u l i a y o t u c h u n g ' o y a t z o i u i o z u q a . O d a m la r n o n is te 'm o l qilishni k a u i a y th m a s lik u c h u n b o sh q a tovarlarni sotib olishni qisqartiradilar. Ikkinchi to m o n d an n o n g a b o 'lg a n eh tiy o jn in g jism oniy chegarasi bor. Masalan, b o s h q a ovqatlar serob sharoitda n o n iste'm oli jon boshiga 1 yilda 1 0 0 — 120 k g bo'ladi. Demak, non n a rxining pasayishi uni h a d d a n ziyod k o 'p (300 kg) iste'm ol qilishga olib kelm aydi. Download 141.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|