Iqtisodiyot nazariyasi
Download 141.94 Kb. Pdf ko'rish
|
|
g 'o y a t boy tab iiy m a'dan, x o m a sh y o , m eh n a t resurslariga m u stah k am ta y a n ish im iz, ulardan e n g sam arali fo y d a la n ish n i h iso b g a o lish im iz lo zim " 1. O 'z b e k is to n x o m a s h y o y etish tirish g a m o 'lja lla n g a n iq tiso d iy o tn in g bir to m o n la m a lig in i q a t 'i y b a ita r a t etib, u n in g resurslarini zai onaviy sa n o a t tarm o q la rin i rivojlantiris iga yo'naltirishi, b a rq a ro r iqtisodiy o'sishni, alioli faro vonligini ta'm in lash in in g , ja h o n iq tiso d iy tizim iga q o 's h ilis h in in g e n g asosiy sh a rtig a aylanadi. ASOSIY TAYANCH TUSHUNC.HALAR Y alpi m illiy m a h su lo t (Y A M M )- bir yil d a v o m id a v u ju d g a keltirilgan va b e v o sita is te 'm o lc h ila rg a borib tu s h a d i g a n pirovard m ah su lo t v a xizm atlarn in g b o z o r b a h o la r id a g i su m m a si Ichki m illiy m a h su lo t (IM M )- bir yil d a v o m id a m a m la k a td a y u rid ik va jism oniy shaxslar to m o n i d a n ishlab c h iq a r ilg a n pirovard m a h su lo tla r va xizm atlarning b o z o r b a h o s id a g i qiymati. Sof m illiy m a h su lot (SM M )— YAMM d a n am ortizatsiya ajratm alari sum m asini c h e g irib ta s h l a n g a n d a n q o l g a n qiym at summasi. M illiy darom ad (M D )~ yil d a v o m id a y a n g i t d a n v u ju d g a keltirilgan q iy m at - bo'lib, S M M d a n egri soliqlarni ch eg irib tashlashclan q o lg a n qiym at sum m asi. 1 K m it nn v ! \ TVhtitmrVrtiW >n«»bM - Т.: " П'т'Ьс-кЫ(.чГ' i 00-1, 124 M illiy h isob lar tizim i - Y A M M , I M M va M illiy d a r o m a d n i is h l a b c h i q a r i s h , t a q s i m l a s h , f o y d a l a n i s h n i q i y m a t s h a k l i d a i f o d a l a y d i g a n o ' z a r o b o g ' l i q h i s o b l a s h tizimi. I n v e s tits iy a la r - is h l a b c h i q a r i s h va x i z m a t i a r k o 'r s a t i s h s o h a i a r i n i k e n g a y t i r i s h , t a k o m ill a s h ti r i s h , a s o siy va a y l a m n a f o n d l a r n i k o ' p a y t i s h g a s a r f l a n a d i g a n m a b l a g ' l a r . Iq tiso d iy o ' s i s h - Y A M M (SM M , MD) у ill ik m i g d o r i n i n g m u t l a q o'sish i. M illiy b o y lik — i n s o n i y a t ja m iy a t] ta r a q q i y o t i t o m o n i d a n y a r a t i l g a n v a a v l o d l a r t o m o n i d a n j a m g 'a r i l g a n m o d d i y v a m a 'n a v i y b o y l i k l a r . TAKRORLASH UCH U N SAVOLLAR 1. A s o s iy m a k r o i q t i s o d i y k o ' r s a t k i c h l a r n i i z o h la b b e r in g . 2. Y A M M n i m a ? 3. N i m a u c h u n Y A M M n i h i s o b l a s h d a fa q a t p ir o v a rd m a h s u l o t l a r n i n g q i y m a t i c ' t i b o r g a o lin a d i? -1. Y A M M n i h i s o b l a s h d a g i ik k i y o n d a s h ш т л и д m o h iy a ti q a n d a y ? Y A M M n i h i s o b l a s h d a d u n y o n i n g b o s h q a m a m l a k a t l a r i b ila n o 'z a r o i q t i s o d i y h a m k o r l i k q a n d a y h i s o b g a o lin a d i? 6 Y A M M va S M M hi — biridaj) n i m a bilan f a r q l a n a d i ? XIV Bob. AGRAR MUNOSABATLAR VA AGROBIZNES. 1. Agrar m u n o s a b a tla r n in g m o h iy ati va u n in g b o z o r iqtisodiyoti sh aro itid ag i xususiyatlari. 2. Yer ren tasi va unin g turlari. 3. A grobiznes va u n in g turlari. 4. A grosanoat in tegratsiyasi. A g ro sa n o a t m ajm uasi va u n in g tarkibi. 1. Agrar m u n o sa b a tla rn in g m o h iy a ti va u n in g bozor iq tiso d iy o ti sh a ro itid a g i x u su siy a tla ri O 'z b e k is to n R esp u b lik asi P rezidenti I.A.Karimov «Q ish loq d a bozor m exan izm larin i rivojlantirish, d eh q o n d a so h ib lik h issin i u y g ‘otish , m u lk ch ilik m u n osab atlarin i ta k om illash tirish , jam oa xo'jaliklarini q a y ta tuzib, ularni xo'jalik m o l-m u lk in in g bir qism ini, m u ayyan u lu sh in i d e h q on larga biriktirib q o 'y ish g a a so sla n g a n xo'jalik larga ay la n tirish , xo'jalik larn in g o'zid a ijara m unosabatlarini ch u q u rlash tirish , y e m i m eros q ilib q old irish huquqi bilan um rbod fo y d a la n ish g a berib q o 'y ish orqali, sh u n in g d ek (termer) h am da s h a x siy yord am ch i xo'jalik larn i k en g rivojlantirish a so sid a ro'y b erish i lo z im » 1 d e b ta kidlab o 't g a n Agrar m u n o s a b a tla r iqtisodiy m u n s o a b a tla rn in g o 'z ig a xos turi hisoblanadi. «Q ishloq h o 'ja lig id a ishlab ch iq arish k o 'p jih atd an yer bilan bog'liq, s h u n in g u c h u n h a m y e rg a eg a lik qilish, tasarru f etish va u n d a n foydalanish b ila n b o g 'liq b o 'lg a n m u n o s a b a tla r g a a g ra r m u n o s a b a tla r» 2 deyiiadi. B oshqa bir ta 'rifd a esa «Yer bilan b o g i i q b o 'lg a n m u n o s a b a tla r a grar m unosabatlar» d e b a ta la d i3 d ey ilg an Y uqoridagi ta 'rifla rd a n k o 'rin ib turibdiki, y e r bilan b o g i i q iqtisodiy m u n o s a b a tla r a g ra r m u n o s a b a tla rn in g asosini tashkil etadi. Shu sababli, a g ra r m u n o s a b a tla r n in g asosiy xususiyatlari h a m y e rg a uzviy b o g 'liq bo'ladi. Uni quyidagicha asoslash mumkin: v yerning agrar ishlab chiqarishning asosiy omili sifatidngi xususiyati: y ern in g narxi va u n in g sifati a g ro b iz n e s n in g b o s h q a resurslarini tanlash, u y g 'u n la s h tir is h va u la rd a n f o y d a la n ish n in g turli variantlarini b e lg ila s h d a asosiy omil b o 'lib x izm at qiladi; ^ ‘••riimn 1 \. wO'zhi-'kistnn \ \ l - SliudmuuQV Sh., J o 'ia y e v Т.: Iq tisu d iy o l uazariyasi. M d'bmzcilar m alni. — Г.. 2000, 162 — bo I. ' O 'h n a so v . Shavifxo’jaev M. TqttsodivM ner/avryasi -T o ^ lik p iit: 190'S. 3 3 8 — bi-t 126 ❖ qishloq xo'jalik mahsulotlariga bo'lgan talabning noelastikligi bu sohadagi daromadlarning past bo'lishim belgilaydi: qishloq xo'jaligi m a h s u lo tla rin in g o rtiq c h a ishlab chiqarilishi ularning foydalilik darajasini kamaytiradi. A g ra r m u n o s a b a tla rn in g o'zig a xos xususiyatlaridan y a n a biri atrof—m uhitda bo'layotgan tabiiy jaiayonlarning unga bevosita ta'sir k o ‘rsatishidir. M a z k u r jaray o n lar y e rn in g m ahsuldorligida va ushbu s o h a d a g i ishlab c h iq a ris h g a ta'sir ko'rsatuvclii iqlim, ob — havo sh aro itlarid a o 'z in in g aksini topadi. Y erda ishlab chiqarish va xizm at ko'rsatishrring barcha tarm oqlari, sh u jumlaclan, qish lo q ho'jaligi, sanoat va qurilish k o rx o n a la ri joylashadi. Yer osti va ustid an transport yo'llari o'tadi, y er o s tid a n q azilm a boyliklari qazib olinadi va yerd a o'rm o n h o'jaliklari yuritiladi. Yerda turar —joy, m a d a n iy —m aishiy binolar q a d k o 'ta ra d i. D em ak, h ar q a n d a y iqtisodiy faoliyat, shu jum ladan, a g ra r s o h a d a g i faoliyat y e r bilan uzviy b o g 'la n g a n bo'ladi. Bozor m u n o s a b a tla ri sh aro itid a y e r tovarga, tadbirkorlik o b y e k tig a aylanadi. Ammo, y e r resurslari m a k o n d a tabiiy ravishda c h e k la n g a n , uni ta k ro r ishlab chiqarib bo'lm aydi. Yer taklifi yer n a rx in in g ortishi bilan ko'p ayib, a k s in c h a kam ayishi bilan tushib ketm aydi. S hu sababli, y e r taklifi m u tlo q noellastik. (o'zgarm aydigan) bo'ladi. Yer c-'zining sh u xususiyatlari bilan b o s h q a resurrCardan farqlanadi. Y rlarning m u tla q noellastikligi to 'g 'risid a g i farazfarni ham q a n d a y d i r m a 'n o d a inkor etish g a asos bor. C h u n k i yerlarning m u tlaq noellastikligi farazining susayishiga q u y id a g i omillar ta'sir etadi: ❖ yangi yerlarni o'zlashtirish; •> ularga investitsiyalarni keng jalb etish; ♦> yerlardan samarali foydalanish yo'llarini topish orqali yer taklifini ko'paytirish; •> yerlardan nooqilona foydalanish natijasida ularning qishloq ho'jaligi oborotidan, umuman olganda, muornaladan chiqib ketishi va h.k.lar. A grar m u n o s a b a tla r bozor m u n o sab atlari sharoitida y a n g ich a m azn n m kasb etadi. Yerga bo'lgan m ulkchilik m unosabatlari agrar so h a d a g i iqtisodiy m u n o s a b a tla rn in g asosini tashkil etadi. Demak, a g ra r s o h a d a g i igtisodiy m u n o s a b a tla rn in g asosini yerd an foydalanish x a rak teri hal etadi. Bu nim a degani, bu y e rd a n foydalanish, u n g a egalik qilish va tasarruf etish d eganidir. Q ishloq xo'jaligidagi y a ra tilg a n m e h n a t n atijalaridan foydafanish, egalik qilish ham aynan ana shu jihatlarga b o g 'liq bo'ladi. Shu sababli, O 'z b e k is to n R espublikasi Prezidenti I.A.Karimov: «Butun agrar siy o sa tn in g m uhim m a s a ia s i-n e g iz i- yerga in u lk ch ilik m asalasid ir. Y e r - o'lk a m izn in g e n g a so siy b o y lig i. U yediradi, ichiradi, y a sh a sh u rh u n a s o s iy sh a r t-sh a r o itla r n i yaratib beradi. Shu sababli, R esp u b lik a n in g k elajagi, O ’zb ek isto n x a lg in in g kelajagi ko'p jih a td a n yerdan fo y d a la n ish m u n osab atlarin in g q a n d a y tash k il e tilis h ig a b o g 'liq d ir» 1 dob o gilona fikr yuritadi va sh u s o h a d a g i k e lg u si tad b irlarn i belgilab beradi. Q ish lo q ho'jaligi i n s o n n in g ta b ia tg a b o ’lg an m u n o s a b a ti bilan k is h ila m in g o'z aro m u n o s a b a tla ri y ax litlik d a olib borilisliini talab e ta d i va iq tiso d iy o tn in g agrar sek to riu i tash k il etadi. Agrar so h a d a g i asosiy resu rs yer, lek in u c h e k la n g a n , yerni m e h n a t jarayonida yaratib b o ’lm aydi. K o 'p g in a resu rslar o 'z in in g m uqo b illarig a ega, am m o y e r b u n d a y x u s u s iy a td a n m ahrum , am m o yerni m u q o b il ishlatish usullari k o 'p . Shu sababli, y e rg a b o ’lg an talab doiino ortib boradi, y a 'n i e g a s i y o 'q yer b o ’lmaydi. Shu sab ab d an , yerni ishlatish u c h u n t e k i n g a berihnaydi, y er e g a s ig a u n d a n fo y d a la n g a n lik u c h u n h a q t o 'la s h k erak. O 'z b e k isto n R esp u b lik asin in g m avjud q o n u n la r id a y e rd a n foydalan ish n in g to 'lo v larg a a s o s la n g a n lig i q a y d etib o 'tilgan. Bozor m u n o sa b a tla rig a o 'ta y o tg a n m a m la k a tla r d a y e r d a n io y d a la n ish d a ana sh u xususiyatni e 'tib o rg a olish m a q s a d g a muvoliq bo'ladi. Yer ho'jalik yuritish o b y e k ti .ifatida e g a lla b olinadi, y a ’ni y e rd a turli x o'jaliklar tashkil topadi. Yaroqli yerlar b o s h turm aydi. O 'z b e k is to n R esp u b lik asin in g Yer k o d e k s i d a ta 'k id la n g a n id e k : «Yer u ch astk alari yuridik va jism o n iy sh a x sla r g a d o im iy va m u d d atli e g a lik q ilish va ulardan fo y d a la n ish u ch u n b e iilish i m u m k in »- Masalan, O 'z b e k is to n R e sp u b lik a sin in g « F e n n e r xo'jaligi to 'g 'risid ag i» g o n u n in in g 10 —m o d d a s id a « F u q a ro la rg a term er xo'jaliklarini yuritish u c h u n y e r u c h a stk a la ri ellik yilgacha b o ’lgan, lekin 10 yildan k a m b o 'lm a g a n m u d d a t g a ijaraga beriladi» dob yozib q o 'y ilg a n .3 Yoki O 'z b e k is to n R e sp u b lik a sin in g « D ehgon xo'jaliklari to 'g 'risid a g i» q o n u n in in g 8 —m o d d a s id a « ... d e h q o n x o 'jaligi yuritish u c h u n q o n u n hujjatlarida b e lg ila n g a n tartib d a m e ro s qilib q o ld irilad ig an u m rb o d egalik qilishga to m o rq a yer u c h a stk a si iniorat va hovli eg a ila g a n m av d o n n i ham g o shqandci s u q 'u iila d ig a n y erlarda 0,35 y e k ta r g a c h a va siig o rilm a y d ig a n yerlarda ( j , g e k t a r g a i ha 1 K arim ov I.A. O 'z b e k isto n iq tiso d iy islo h o tlarn i < h u q u rla sh tirish y o ’lid a ' Y atan sa jd a g o h kabi m u q a d d a sd ii Г З —T o sh k o at 19* >6. 2 1 6 - bet 2 O 'z b e k isto n re sp u b lik asin in g Yer k c d ek si. —Toshkent: « O 'zb ek isto n » , 1999, ’20 — rnodda. 3 O 'z b e k islo u R espubiiktisiuiag -vFermer x.o'jaligi Vo'y risidagb> q o n u m , 10 — m o d tla 1993 — yil 30 —aprel. o 'lc h a m d a , ch o 'l va sah ro m intaqasida esa su g 'o rilm ay d ig an (lalmikor) y e rla rd a 1 g e k ta r g a c h a o 'lc h a m d a beriladi» d e y i i g a n 1. Yer m u lk hisoblanadi, sh u sababli, u n d a n yerg a ega (m ulk d o rjlarin in g roziligisiz foydalanib bo'lm aydi. Yerdan foydalanish u c h u n u n in g e g a s ig a h a q to'lash kerak. Yer u c h a stk a sid a n f o y d a la n g a n lik u c h u n t o 'la n a d ig a n haq r e n ta deyiladi. Shu sababli, k e y in g i b o i i m d a y er rentasi va uning turlari to 'g 'ris id a fikr yuritiladi. 2. Yer rentasi va u n in g turlari Agrar m u n o s a b a tla rn in g asosini r e n ta m u n o sab atlari tashkil etadi. Yer r e n t a s i — ija ra c h in in g y e r u c h a s tk a s id a n foydalanganlik u c h u n to'lovi yoki y e r eg a sin in g d a r o m a d i2dir Q ishloq xc/jaligida y er egasi (mulkdor) y e r d a n fo ydalanganligi u c h u n yerni ish latu v c h ila rd a n l o ’lov oladi. M a z k u r to 'lo v n in g m iqdori (yerning b ozo r narxi) bir to m o n d a n , q ish lo q xo'jaligi ishlab chiqarishida band b o 'lg a n ta d b irk o rla rn in g vaipi talabi bilan ikkinchi to m o n d a n yer eg a ia rin in g taklifi o 'r ta s id a g i a lo q a d o rlik k a uzviy b o g 'liq bo'ladi. Yer egasi y a ra tilg a n m a h s u lo tn in g bir qismini o'zlashtirib oladi. Bu y'er davlatnikim i, xusu siy m i aham iyati yo'q, Davlat uni yer solig'i, x u s u s y y er egalari esa y e rd a n foydalanganJigi uchun. to 'lo v sifatida oladi S h u n in g u c h u n y e r ren tasi yer egaligini iqtisodiy jih atd an am alg a oshirish (realizatsiya qilish) sliaklidir. Yer renfa.sining bir n e c h a xillari mavjuddir. Bular quyidagilar: •** ab so ly u t y e r rentasi. ❖ differensial (tab aq alash g an ) ren ta —I. •t* dilferensial (tab aq alash g an ) ren ta —11. •> m o n o p o l renta. ❖ m u tla q renta. ❖ u n d irm a sanoatcla o lin a d ig a n renta. •t* qurilish u c h a s tk a la ri u c h u n olin ad ig an rentalardir. .Absolyut yer r e n ta si— taklifining cheklanganliqi, m ulk ekanligi va u n in g sifalidan qat'iyr n azar yer egalariga tegodigan daromad. Absolyut y er ro ntasining v u ju d g a kelish m exanizm i s h u n d a n iboratki, q ish lo q xo jaligi m a h su lo tla rig a ham, \ e r g a ham talai) o sh g a n paydda e n g y o m o n y e rla rd a n h a m foydalaniladi va bu yerlard an olingan d a r o m a d t a d b ir k o m in g d a ro m a d in i ham, rentani h a m berishi kerak. Ya'ni m ahsulot o d a t d a g i d a n yuqori' n a rx d a sotiladi. Bu absolyut yer 1 O ' / N ' t : '.Г ' п !■’ г ч i b ! i !-..i - is ‘ 11..j . i X ’ h . i o : X 4 : г ь м ! i q i ■ o o n u n S - m o d d o 1 9 9 8 — y i l 30 — .lpiel 3arop}MLKO M M . L 'c tto s o эк о н о м и ч е с к о й т е о р и и и п р а к т и к и ’ У чсбгго -м г.го д и ческо с п о с о б и е - В олгггт.лц - п т В о л го г р а не ко го у и и 8 ерси теч -а 1 9 9 4 6 с т р .-233 129 rentasini hosil qiladi va y e r egasi u n i o'z lashtiradi. M a n a sh u r e n ta absolyut y er re n ta si d e b n o m olg an. Agar y er ijaraga b erilg a n d a , shu y e r d a turli xil inshootlar, bin o lar q u rilg a n bo'lsa, u la rn in g ijara h aq i a lo h id a hisoblanadi. Y erlarning sifati ularn in g g e o g ra fik o 'r n i g a va u n u m d o r lig ig a q a ra b tu rlic h a bo'ladi. Y erning m ig d o ri va sifatini ta b ia tn in g o'zi c h e k la b q o 'y g a n , in so n uni k o 'p a y tir is h g a h a m g o d ir emas. Shu h o la tg a m o s ravishda q is h lo q ho'jaligi ishlab c h iq a rish in i faqat yaxshi va u n u m d o r y e rla rd a to 'p la s h h a m m a q s a d g a m uv o fiq emas. M a z k u r holat y e r u c h a s tk a la r id a n o lin a d ig a n r e n t a n i n g h a m o 'z ig a xosligini belgilaydi. Differensial (tab a q a la sh g an ) r e n ta a n a s h u n d a y hosil b o 'la d i v a u y ern in g sifatiga q a r a b o lin ad i h a m d a u r e n ta n in g abso ly u t r e n t a d a n o rtig c h a b o 'l g a n qismidir. Q is h lo q x o 'jaligi m a h s u lo tig a talab (to'lovga qobil talab) k a t t a bo'lsa, y e r m ah su ld o rlig in in g pastligi va jo y la sh u v in in g n o g u la y lig i h am y etarli d a ra ja d a e 'tib o r g a olinm aydi. A ksincha, b u n d a y ho lat narxlarning sh a k lla n ish id a g i ijtim oiy n o rm al s h aro it h is o b la n a d i O 'r t a c h a va y ax sh i y e rla rd a xo'jalik y u ritu v c h ila r esa k o 'p r o q q o 's h im c h a m a h s u lo t (foyda) olish im k o n iy a tig a e g a b o 'la d ila r va foyda d o im iy tavsifga e g a b o 'l a d i M a z k u r hoi differensial (tabaqalashgan) re n ta n in g v u j u d g a kelishi u c h u n s h aro it yaratadi. T u p r o q n in g hosildorligi ikki xil b o ’adi: tabiiy h o s ild o rlik va iqtisodiy hosildorlik. M o d o m ik i s h u n d a y e k a n , re n ta h a m tu rlic h a b o'ladi. U differensial r e n ta — I, va differensial r e n ta —II ga b o 'lin ad i. D ifferensial ren ta- 1 y e r n in g tabiiy u n u m d o r lig i (tu p ro q n in g h o sildorligijga va u n in g joylasliuviga q a r a b olinadi. M a 'lu m k i, yerlar sifat jih atid an bir —b irid a n farqlanadi. Y erlarn in g n o ellastik lig in i n a z a rd a tu ta d ig a n bo'lsak, y o m o n y erlar (hosildorligi p a st yerlar) h a m b o 's h q o lm a y d i va ta k ro r ishlab c h iq a ris h ja ra y o n ig a jalb etiladi. Lekin b u y e rla rg a sarflagan h a ra ja tla r n is b a ta n k o 'p r o g va o lin a d ig a n foy d a e s a s h u n g a m os rav ish d a k a m r o q bo 'lad i. A ksincha, y e rla rn in g sifati y ax sh ila n ib b o r g a n sari u la r d a n o lin a d ig a n m a h s u lo tn in g va foydaning m iq d o ri h a m ottib b oradi. E n d i m a s a la n in g n o z ik bir jihati bor, b u h a m b o 'ls a b o z o rd a q ish lo q x o 'jalig i m a h su lo tla ri n a rx la rin in g bir xilligidir. Yerlarning sifatiga q a ra b u la rg a sarf q ilin g a n h a ia ja tla r esa turlichadir. X u d d i a n a shu ta rq la r differensial r e n ta —1 ni hosil giladi. O 'z b e k is to n R e sp u b lik a sid a y erlar sifat jih a tid a n 5 tu r g a b o'lm adi: j u d a yaxshi yerlar, y a x sh i yerlar, o 'r t a c h a yerlar, y o m o n yerlar va o 't a y o m o n yerlar. Davlat u s h b u y e r la r d a n o l i n a d ig a n - re n ta (soliq)ning adolatli b o 'lis h in i n a z a rd a t u t g a n h o ld a R e s p u b lik a d a g i yerlarning sifatini oniqlash va u la m iu g b o n ite tin i b eig ila sh borasida 130 katta ishldrni a m a lg a oshirdi. Hozirgi k u n d a y e rla rd a u olinayotgan soliqlar y erla rn in g ball b o n ite tig a q a ra b olinadi. T u p ro q tabiiy u n u m d o rlig in in g o'zi differensial r e n ta —I nin g p a y d o b o 'lis h ig a yetarli d a ra ja d a asos bo'lolm aydi. Yerlarning g e ografik joylashishi, y a 'n i u n in g transport yo'llariga, yirik s h ah arlarg a, q ish lo q xo'jaligi va b o s h q a bozorlarga nisb atan qu lay yo k i n o g u la y jo y la sh u v ig a q a ra b ham differensial r e n ta —I hosil bo'ladi. Download 141.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|