“Iqtisodiyot va menejment” fakulteti «Buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi

2.2.1 - jadval 
Asosiy vositalarning samaradorlik ko„rsatkichlari
22
Ko„rsatkichlar 
Formula 
Sanoat ishlab 
chiqarish fondlari qaytimi 
Mashina va uskunalar 
qaytimi 
Sanoat ishlab 
chiqarish fondlari sig„imi 
Mashina va uskunalar 
sig„imi 
22
A.Vahobov, A. Ibrohimov, N. Ishonqulov «Moliyaviy va boshqaruv tahlil».–T.:«SHarq» NMAK, 2005 y. 

---

2.2.2-jadval 
“Uch tom” Irrigatsiya tizim boshqarmasining asosiy vositalardan 
foydalanishning samaradorlik ko„rsatkichlari tahlili
23
. 
Ko‗rsatkichlar 
2014 y 
2016 y 
2016yil 
2014yilga 
nisbatan 
so‗mda 
Ishlab chiqarish xajmi(ming sum) 
46021381.8 
39465390.1 -6555991.7 
Asosiy 
ishlab 
chiqarish 
fondlarining 
o‗rtacha yillik qiymati(ming sum) 
3 708 112.5 
3743989,2 
35876.7 
Fondlar qaytimi(1:2)(ming sum) 
12,411 
10,541 
-1,87 
Fondlar sig‗imi(2:1)(ming sum) 
0,08 
0,09 
0,01 
Asosiy vositalar va ulardan foydalanishning 
sof tushumga ta‘siri:
a)asosiy vositalar qiymatining o‗zgarishi 
(35876.7x 12,411); 
X 
X 
455265.7 
b)asosiy vositalar qaytimining o‗zgarishi (-
1,87x3743989,2) 
X 
X 
-7001259.8 
Korxonada asosiy vositalardan samarali foydalanish 2016 yilda 2014 
yilga nisbatan yomonlashgan. Har ming so‗mlik asosiy vosita hisobiga olingan 
sof tushum 2014 yilga nisbatan 1,87 ming so‗mga kamaygan. Bu salbiy xolatdir. 
Asosiy vositalar omilining sof tushumga ta‘sirini aniqlashda farqlarni 
ko‗paytirish usulini qo‗llab tahlil qilish mumkin. Jadval ma‘lumotlaridan 
ko‗rinadiki, asosiy vositalar qiymatining 2014 yilga nisbatan 35876.7 ming 
so‗mga ko‗payishi xizmat ko‘rsatishdan olingan sof tushumni 455265.7 ming 
so‗mga ko‗payishiga ta‘sir etgan. 
Asosiy vositalardan samarali foydalanishni 2014 yilga nisbatan 
yomonlashganligini esa sof tushumni 7001259.8 ming so‗mga kamayganligidan 
23
―Uch tom‖ Irrigatsiya tizimi boshqarmasining moliyaviy ma‘lumotlari asosida muallif tayyorladi. 

---

ko‗rish mumkin. Bundan ko‗rinadiki, o‗tgan 2014 yilga nisbatdan 
korxonaning asosiy vositalardan samarali foydalanganlik darajasi salbiy 
tomonga o‗zgargan. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy vositalar bilan etarli 
darajada ta‘minlanganligini o‗rganish bilan bir qatorda, ularning texnik holatiga 
ham baho berib boriladi. Odatda asosiy vositalar tarkibida yil davomida 
o‗zgarishlar ro‗y beradi. Yangi asosiy vositalarni kirimi tufayli asosiy vositalar 
ortib boradi. Eskirgan asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan chiqarish tufayli 
asosiy vositalar kamayishi mumkin. Bunday tabiiy holatlarni ro‗y berishi natijasida 
asosiy vositalarning texnik holatini tahlil etishimizni taqozo etadi. Asosiy 
vositalarning texnik holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar bo‘lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
- asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi; 
- asosiy vositalarning eskirish darajasi; 
- asosiy vositalarning yangilanish darajasi. 
Asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi foiz ko‗rinishida quyidagi tartibda 
aniqlanadi: 
;
100
*
qiymati
ich 
boshlang'
italarning
asosiy vos
qiymati
qoldiq
italarning
asosiy vos
Asosiy vositalarning eskirish darajasi foiz ko‗rinishida quyidagi tartibda 
aniqlanadi: 
;
100
*
qiymati
ich 
boshlang'
italarning
asosiy vos
qiymati
eskirish 
italarning
asosiy vos
Asosiy vositalarning yaroqlilik va eskirish koeffitsientlari yig‗indisi 
koeffitsentda 1,0 ga, foizda 100 teng bo‗ladi. 
Asosiy vositalarning holat ko‗rsatkichlariga qarab ularning texnik holatiga 
baho beriladi va ularni tartiblash bo‗yicha boshqaruv qarorlari qa‘bul qilinadi. 
Asosiy vositalarning holatini o‗rganishda korxona amortizatsiya siyosatiga, 
asosiy vositalarning ma‘naviy eskirganlik darajasiga, foydalanishdan olib 

---

qo‗yilgan va konservatsiya qilingan asosiy vositalar holatiga muhim e‘tibor 
qaratiladi. 
Asosiy vositalarning holat ko‗rsatkichlari ularning harakat ko‗rsatkichlarini 
o‗rganish asosida to‗ldiriladi. 
Asosiy vositalarning harakat ko‗rsatkichlariga ularning yangilanishi va chiqib 
ketish koeffitsentlari kiritiladi. Asosiy vositlarning yangilanish koeffitsenti joriy
davrda yangidan kiritilgan asosiy vositalar qiymatini asosiy vositalarning yil 
oxiriga bo‗lgan qiymatiga bo‗lish orqali topiladi. Asosiy vositalarning chiqib 
ketish koeffitsienti joriy davrda chiqib ketgan asosiy vositalar qiymatini ularning 
yil boshiga bo‗lgan qiymatiga bo‗lish asosida aniqlanadi. Ya‘ni ushbu 
koeffitsientlarni aniqlashni quyidagi formulalar orqali ham ifodalashimiz mumkin: 
Asosiy vositalarning yangilanish koeffitsientini quyidagicha aniqlanadi: 
Ishlab chiqarishga yangidan qabul qilingan 
asosiy vositalar qiymati 
---------------------------------------------------- ; 
Asosiy vositalarning yil oxiridagi 
boshlang‗ich qiymati 
Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffitsienti esa quyidagi tartibda 
aniqlanadi: 
Joriy davrda chiqib ketgan asosiy vositalar qiymati 
------------------------------------------------------------- 
Asosiy vositalarning yil boshiga bo‗lgan qiymati 
Bu tarkiblashni asosiy vositalarning jami qatori va har bitta tarkibi bo‗yicha 
berib o‗tish mumkin. Tahlil jarayonlarida asosiy vositalarning yangilanish va 
ishlab chiqarishdan chiqarish sabablariga ham e‘tibor beriladi. Bunda korxonaning 
asosiy vositalarini yangilash manbalari bo‗lib: 

kapital qo‗yilmalar va investitsiyalar; 

xususiy kapitalning o‗sishi; 

uzoq muddatli kreditlar va qarzlar; 

maqsadli moliyalash va subsidiyalar; 

tekinga olingan asosiy vositalar; 

---


grantlar va boshqa manbalar hisoblanadi. 
Asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan chiqarish sabablariga quyidagilarni 
kiritishimiz mumkin: 

asosiy vositalarning ma‘naviy eskirishi; 

asosiy vositalarning jismoniy eskirishi va foydalanish uchun yaroqsiz 
holatga kelishi; 

asosiy vositalarning ortiqchaliligi; 

asosiy vositalarni sotish; 

o‗g‗irliklar, yo‗qotishlar va boshqa chiqimlar. 
―Uch tom‖ Irrigatsiya tizimi boshqarmasi asosiy vositalarning texnik holati 
va harakat ko‗rsatkichlarini tahlil qilib borish bilan bir qatorda, korxonaning asosiy 
vositalar bilan ta‘minlanganligi darajasini hamda xodimlarning asosiy vositalar 
bilan qurollanganligi darajasini ham tahlil qilib borish maqsadga muvofiqdir. 
Korxona (firma)ning asosiy vositalar bilan ta‘minlanganlik yoki qurollanganlik 
darajasi deb ishlab chiqarishning me‘yor darajasida mehnat vositalari bilan 
ta‘minlanganligiga aytiladi. 
Avvalo, korxona (firma)ning mehnat vositalari bilan ta‘mminlanganligida 
quyidagi jihatlarini farqlash lozim:

o‗ziga tegishli bo‗lgan mehnat vositalari bilan ta‘minlanganligi; 

ijaraga olingan mehnat vositalari hisobiga ta‘minlanganligi. 
Asosiy vositalar bilan ta‘minlanganlik tahlilida korxona (firma) da asosiy 
vositalarning rejaga va o‗tgan yillarga nisbatan mutloq va nisbiy o‗zgarishlariga 
baho beriladi.