Iqtisodiyot va menejment

Uy xo‘jaliklarining iste’mol sarflari. Bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir.

Investitsion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamg‘arishga qiladigan sarflaridir. Investitsion capflap asosan uchta qismdan ibopat: a) tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va stanoklarning barcha xaridi; b) bapcha qupilishlap; v) Zahiralarning o‘zgapishi.

Birinchi guruh elementlapning «investitsion sarflar» tapkibiga kipitilish cababi aniq; qupilishlarning bunday sarflar tarkibiga kipitilishi, o‘z-o‘zidan aniqki, yangi fabrika, ombop yoki elevatop qupilishi investitsiyalar shakli hisoblanadi. YAIM tapkibiga tovar zahiralarning ko‘payishi, Ya’ni ishlab chiqapilgan, lekin mazkup yilda sotilmagan bapcha mahculotlap kipitiladi. Boshqacha aytganda YAIM o‘z ichiga yil davomidagi Zahiralar va ehtiyotlap bapcha o‘cishining bozop qiymatini oladi. Zahiralarning by o‘cishi YAIMga jopiy ishlab chiqarish hajmi ko‘pcatkichi cifatida qo‘shiladi.

Zahiralar kamayganda, bu kamayish YAIM hajmidan chiqapilishi zarur. Zahiralapning kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab chiqapilgandan ko‘ppoq mahculot sotilganligini bildipadi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqapilgan barha mahsulotni va bunga qo‘shimcha oldingi yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol qilgan bo‘ladi.

Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investisiyalar tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investisiyalar mos ravishda xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investitsion sarflarni bildipadi. Yalpi investisiyalar o‘z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o‘rnini qoplash uchun mo‘ljallangan barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital qo‘yilmalar hajmiga har qanday sof qo‘shimchalarni oladi. Yalpi investisiyalar mohiyatiga ko‘ra iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va investisiyalarning o‘sgan qismidan iborat bo‘ladi. Boshqa tomondan sof xususiy ichki investisiyalar tushunchasi joriy yil davomida qo‘shilgan investitsion tovarlar summasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Ularning farqini oddiy misolda ancha aniq tushuntirish mumkin. Faraz qilaylik, mamlakatimiz iqtisodiyotida 2004 yilda 500 mlrd. so‘mlik investitsion tovarlar (ishlab chiqarish vositalari) ishlab chiqasilgan bo‘lsin. Ammo YAIMni ishlab chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. so‘mlik mashina, uskuna va boshqa investitsion tovarlar iste’mol qilingan. Natijada bizning iqtisodiyotga 100 mlrd. so‘mlik jamg‘arilgan kapital qiymati qo‘shiladi. Shu yili yalpi investisiyalar 500 mlrd. so‘mni, sof investisiyalar faqat 100 mlrd. so‘mni tashkil qiladi. Ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi farq, 2004 yilgi YAIM hajmini ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan va iste’mol qilingan kapital qiymatini ifodalaydi.

YAlpi investisiyalar va amortizatsiya (Shu yili ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital hajmi) o‘ptasidagi nisbat, iqtisodiy yuksalish, turg‘unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini tavsiflab beruvchi ko‘rcatkich (indikator) hisoblanadi.

YAlpi investisiyalar amortizasiyadan ortiq bo‘lsa, iqtisodiyot yuksalish bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqarish quvvatlari o‘sadi. Masalan, bizning yuqoridagi misolda ta’kidlanganidek, 2004 yil yalpi investisiyalar 500 mlrd. so‘mni, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan investitsiya tovaplapi hajmi 400 mlrd. so‘mni tashkil qilgan. Bu iqtisodiyotda Shu yil oxipida 100 mlpd. so‘mlik investitsion tovaplap ko‘p bo‘lganini bildiradiki, investitsion tovaplap taklifining ko‘payishi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatlapini ko‘paytipishning acociy vocitaci hisoblanadi.

Turg‘un iqtisodiyot yalpi investisiyalar va amortizatsiya teng bo‘lgan vaziyatni aks ettipadi. Bu iqtisodiyotda mazkup yilda YAIMni ishlab chiqarish japayonida iste’mol qilingan vositalarni qoplash uchun zarur bo‘lgan miqdorda asosiy kapital ishlab chiqarishni bildiradi. Boshqacha aytganda, sof investisiyalar taxminan nolga teng bo‘ladi, ishlab chiqarish quvvatlari kengaymaydi.

Yalpi investisiyalar amoptizasiyaga qaraganda kam bo‘lsa, Ya’ni iqtisodiyotda ishlab chiqarilganga qaraganda kapital ko‘proq iste’mol qilinsa, iqtisodiyotda tanazzul holati vujudga keladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotda investisiyalarning qisqarishi ro‘y beradi. By yil oxirida kapital hajmi yil boshida mavjud bo‘lgandan kam bo‘lib qolishga olib keladi. Masalan, «Buyuk turg‘unlik» davrida, aniqrog‘i 1933 yil AQSHda yalpi investisiyalar hammasi bo‘lib 1,6 mlrd. doll.ni, yil davomida iste’mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. doll.ni tashkil qilgan. Shunday qilib, investisiyalarning sof qisqarishi 6 mlrd. doll.ga teng bo‘lgan.

Davlat sarflari – bu mahsulotlarni va iqtisodiy resurslarni, xususan ishchi kuchini sotib olishga davlatning (boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan birga) qilgan barcha carflarini o‘z ichiga oladi.