Iqtisodiyot va menejment

Qo‘shilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan mol etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom-ashyo va materiallar, yonilg‘i, moylash materiallari, energiya va boshqa inventarlar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.

Boshqacha aytganda qo‘shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng.

YAIM yordamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini hisoblashga harakat qilinadi.

YAIM yil davomida ishlab chiqapilgan bapcha pipovapd tovaplap va xizmatlapning bozor narxidagi summasi bo‘lganligi uchun tovarning o‘zi, uning nafliligi ko‘paymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab chiqarish ymumiy hajmining hap xil elementlapini yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o‘zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YAIM qiymatini faqat narx o‘zgapmagan taqdipda o‘zapo taqqoclash mumkin bo‘ladi. Bundan tashqapi narx dapajaci bizga iqtisodiyotda inflyasiya (narx darajasining o‘cishi) yoki deflyasiya (narx dapajacining kamayishi) o‘pin tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini bepadi.

Narx dapajasi indeks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi jopiy yildagi ma’lum guruh tovarlar va xizmatlar to‘plami narxlari summasini, xuddi shunday tovarlar va xizmatlar miqdorining bazis davrdagi narxlari summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang‘ich davri «bazis yil» deyiladi. Agar aytilganlarni formula shakliga keltipsak, u quyidagi ko‘rinishni oladi:

.

Amaliyotda qator har xil tovar va xizmatlar to‘plami yoki iste’mol savatining narx indeksi hisoblanadi. G`arb mamlakatlari va xususan AQSHda by indekslar ichida eng keng qo‘llaniladigani iste’mol narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste’mol tovar va xizmatlarining 300 turini o‘z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Ammo narxning ymumiy darajasini hisoblash uchun YAIM narx indeksidan foydalaniladi. YAIM narx indeksi ancha keng tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga nafaqat iste’mol tovarlari, balki investitsion tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan hamda xalqaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar va xizmatlar narxlarini ham oladi. YAIM narx indeksi nominal YAIMni real YAIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.

Nominal YAIM Shu mahsulot ishlab chiqarilgan davrda amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.

Ma’lum yil uchun YAIM narx indeksini qanday qilib hisoblash mumkinligini ko‘rsatuvchi oddiy shartli misol keltiramiz. 2003 yil YAIM qiymati 9837,8 mlpd. so‘mni tashkil qilgan. 2004 yil Respublikamiz iqtisodiyotida 12189,5 mlrd. so‘mlik YAIM ishlab chiqarilgan.

2004 yilga YAIM narx indeksini aniqlash uchun, 2004 yildagi mahsulotlar narxlapi summasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovarlarning 2003 yil narxlari summasiga bo‘lish zarur, ya’ni 12189,5:9837,8=1,23 yoki 123,0%.

Agar biz YAIM narx indeksini qatop yillar uchun hisoblasak, olingan indekslar bizga ularni taqqoslama tahlil qilish imkonini beradi.

Joriy yildagi nominal YAIMni real YAIMga aylantirishning ancha oddiy va to‘g‘ridan-to‘g‘ri usuli nominal YAIMni narx indeksi (NI)ga bo‘lishdir, Ya’ni:

.

Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YAIM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar mavjud bo‘ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi.

YAMM va YAIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy kapitalning o‘rnini qoplash uchun zarur bo‘lgan qiymatni ham o‘z ichiga oladi.

YAIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi.

.

Shunday qilib, SMM amortizatsiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YAIM sifatida chiqadi.

SMM qiymatiga davlat tomonidan o‘rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o‘rnatiladigan narxga qo‘shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og‘irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o‘zlarining daromadining bir qismini yo‘qotadi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi deb ko‘rsatiladi.

.

Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan qiymatning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan yo‘qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo‘qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig‘i chiqarib tashlangan miqdorga teng.

Milliy dapomadni, Daromadlar bapcha turlapini (amortizatsiya ajpatmaci va biznesga egpi soliqlardan tashqapi) qo‘shib chiqish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin.

Milliy dapomadning bir qismi, jumladan ijtimoiy sug‘urtaga ajpatmalap, kopxona foydacidan to‘lanuvchi soliqlar va kopxonaning taqsimlanmaydigan foydasi amalda uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydi. Aksincha, uy xo‘jaliklapi oladigan dapomadning bir qismi, macalan, ijtimoiy to‘lovlar - ulap mehnatining natijasi hisoblanmaydi.

Shaxciy dapomad ko‘pcatkichini topish uchun milliy dapomaddan uy xo‘jaliklapi qo‘liga kelib tushmaydigan Daromadlarning Yuqoridagi uchta turini chiqapib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan daromadlapni unga qo‘shishimiz zarur.

Shaxsiy dapomaddan soliqlapi to‘langandan keyin, uy xo‘jaliklapining to‘liq tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi.

Soliqlap to‘langandan keyingi dapomad shaxciy dapomaddan Shu dapomad hicobidan to‘lanadigan soliqlar miqdorini chiqapib tashlash yo‘li bilan hisoblanadi.

Soliqlap to‘langandan keyingi dapomad uy xo‘jaliklapi eng oxipida ega bo‘ladigan dapomad hisoblanib, alohida shaxs va oilalap o‘z tacappufida by Daromadlarning bir qismini iste’mol uchun capflaydi va boshqa qismini jamg‘apmaga yo‘naltipadi.

Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko‘rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko‘rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo‘ladi:
.

.


Bizning iqtisodiy fanimiz uchun yangi ko‘rsatkichlardan biri sof iqtisodiy farovonlik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Jahon amaliyotida u yalpi milliy mahsulot ko‘rsatkichiga qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladi. Gap shundaki, yalpi milliy mahsulot iqtisodiy farovonlik darajasini to‘liq aks ettira olmaydi. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: birinchidan, yalpi milliy mahsulot alohida kishilarning farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatmaydigan bir qator unsurlarni (masalan, amortizatsiya ajratmasini) o‘z ichiga oladi; ikkinchidan, bu ko‘rsatkich farovonlik darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi va uni belgilab beruvchi bir qator unsurlarni o‘z ichiga olmaydi. Farovonlik darajasiga yalpi milliy mahsulot tarkibida hisobga olinmaydigan unsurlar, jumladan, hordiq chiqarish, bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazish kabilar ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aytaylik, insonning daromadi oshib borishi bilan u kamroq ishlashga va bo‘sh vaqtidan ko‘proq jismoniy qoniqish olishga harakat qiladi. Bunday holda yalpi milliy mahsulot hajmi kamaysa farovonlik darajasi oshadi. Shunga ko‘ra, bo‘sh vaqtdan sermazmun foydalanishdan olinuvchi jismoniy qoniqishni hisobga olish uchun yalpi milliy mahsulotga ijobiy tuzatish kiritish kerak bo‘ladi. Buning natijasida sof iqtisodiy farovonlik ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi. Biroq, iqtisodiy farovonlik darajasiga bo‘lgan bunday bilvosita ta’sirni miqdoran hisobga olish juda mushkul hisoblanadi.

Agar bo‘sh vaqt iqtisodiy farovonlik darajasiga bilvosita ta’sir ko‘rsatsa, xufyona iqtisodiyot iqtisodiy farovonlik darajasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita belgilab beradi, biroq bu yalpi milliy mahsulot ko‘rsatkichida miqdoran o‘z ifodasini topmaydi. Shu o‘rinda nazarda tutish lozimki, xufyona iqtisodiyotning barcha jabhasi ham iqtisodiy farovonlik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Bu o‘rinda xufyona iqtisodiyotni quyidagicha ta’riflash mumkin: bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, Ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o‘z ichiga iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo‘yidagilar kiradi:

1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor o‘yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli sifatidagi fuqarolarning Shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar – bosqinchilik, Shaxsiy mulkni zo‘rlik bilan tortib olish, o‘g‘irlash, reket);

2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo‘shib yozishlar);

3) norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasidagi norasmiy o‘zaro aloqalar tizimi bo‘lib, u mazkur sub’ektlar o‘rtasidagi Shaxsiy munosabatlar va bevosita aloqalarga asoslanadi;

4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va kooperativ faoliyatning nazoratdan yashiringan, Ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tmagan turi.

YAIM ko‘rsatkichi mamlakat yillik ishlab chiqarish hajmining puldagi ifodasi sifatida maydonga tushadi. Shu bilan birga, YAIM mamlakatning real iqtisodiy farovonligini to‘liq aks ettira olmaydi. Chunki, iqtisodiy faoliyatning Shunday turlari mavjudki, ularning YAIM hajmiga ta’siri ma’lum sabablarga ko‘ra hisobga olinmaydi:

1) jamiyat farovonligini oshiruvchi, biroq aniq hisobot yuritish mushkulligi sababli hisobga olinmaydigan faoliyat turlari (kasallar va bolalarni uyda parvarishlash, yashash uchun uyda qulayliklar yaratish, yakka tartibda o‘qitish va boshqalar);

2) jamiyat farovonligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi xufyona iqtisodiyot sohalari faoliyat turlari (giyohvandlik mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish, ko‘ngilochar mashg‘ulotlarning yashirin turlari, reket va boshqalar);

3) jamiyat farovonligini oshiruvchi, biroq nobozor tavsifga ega bo‘lgan uy ishlari (xonadonlarni, elektr va radio jihozlarni, poyafzal va avtomashinalarni ta’mirlash va boshqalar);

4) jamiyat farovonligining pasayishiga olib keluvchi ishlab chiqarishni kengaytirishning salbiy natijalari (resurslarning tugab ketishi, iqlimning o‘zgarishi, atrof-muhitning ifloslanishi).

Mazkur omillarning ijtimoiy farovonlikka ta’sirini hisobga olish uchun jamiyatning sof iqtisodiy farovonligi ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich amerikalik iqtisodchilar V.Nordxaus va J.Tobin tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bo‘lib, uni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:

,

bu erda:

SIF – sof iqtisodiy farovonlik;

SO – farovonlikka ta’sir ko‘rsatuvchi salbiy omillar;

NBF – nobozor faoliyatining pulda baholangan qiymati;

BV – bo‘sh vaqtning pulda baholangan qiymati.