Iqtisodiyot va pedagogika universiteti nodavlat ta’lim muassasasi ekonometrikaga kirish fanidan

IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
NODAVLAT TA’LIM MUASSASASI



EKONOMETRIKAGA KIRISH
FANIDAN

Bilim sohasi:	300000	-	Ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot
Ta’lim sohasi:	310000	-	Ijtimoiy va xulq atvorga mansub fanlar
Ta’lim yо‘nalishi:	60310100	-	Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha)

Qarshi – 2022 yil

Tuzuvchilar:	“Umummetodologik fanlar” kafedrasi stajor о‘qituvchisi S.Bekmurodova

Uslubiy ko`rsatma "Iqtisodiyot-60310100" yo‘nalish talabalari uchun "Ekonometrikaga kirish" fanidan laboratoriya ishlarini bajarishda foydalanish uchun mo‘ljallangan.
Fanning uslubiy ko`rsatmasi “Umummetodologik fanlar” kafedrasining 2022 yil ____ ____________dagi -son yig‘ilishida hamda Iqtisodiyot, pedagogika va muhandislik fakulteti Uslubiy Komissiyasining 2022 yil ____ ____________dagi 1-son yig’ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.
Universitet Uslubiy Kengashining 2022 yil ___ ______________dagi -son yig’ilish qarori bilan о‘quv jarayonida foydalanishga tavsiya etilgan.

KIRISH

O‘zbekiston Respublikasi uchun jahon hamjamiyatida munosib o‘rinni egallash, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni shakllantirish va uning barqaror rivojlanishini ta’minlashni ustuvor vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so‘nggi yillarda ishga tushirilgan yangi zamonaviy quvvatlar, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning rivoji, tizimli ravishda amalga oshirilayotgan islohotlar va iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, respublikamizda yaratilgan nihoyatda qulay investitsiya muhiti asosiy rivojlanish omillar ekanligini ko‘rish mumkin.
Hozirgi vaqtda jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan o‘zgarishlar, xususan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz oliy ta’lim tizimida talabalarga uning kelib chiqish sabablari va omillarini hamda bartaraf etish yo‘llarini chuqur tahlillar asosida o‘rgatishni taqozo qilmoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida ro‘y berayotgan jiddiy tarkibiy o‘zgarishlar tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarda o‘zining aniq ifodasini topmoqda. Bunday iqtisodiy o‘sishga erishishda, avvalambor, keng ko‘lamli tizimli bozor islohotlarini joriy etish va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilash, biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga qaratilganligi katta ahamiyatga egadir.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida o‘zgarib turuvchi raqobat muhiti va bozor sharoitlarini ilg‘ab olish, ularning mohiyati hamda qonuniyatlarini chuqur tahlil qilishda ekonometrik usullar va modellardan foydalanish yordamida makroiqtisodiy indikatorlarni bashoratlash, ko‘p variantli yechimlardan muqobil yechimni tanlash, tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida optimal iqtisodiy qarorlar qabul qilish, keyinchalik, bu qarorlar bajarilishini kompyuter orqali monitoring qilish masalalarining nazariy va amaliy tomonlarini o‘rganishda “Ekonometrikaga kirish” fani muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quv fanining maqsadi va vazifalari
Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarda bozor munosabatlari sharoitida milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari kabi murakkab iqtisodiy tizimlarni ekonometrik modellashtirish asoslarini o‘rgatishdan, o‘rganilayotgan jarayonlarga iqtisodiy-statistik va ekonometrik usullarni qo‘llashni, iqtisodiy dinamikani o‘rganishda turli xil funksiyalar, ekonometrik modellarni kompyuter dasturlari yordamida yechish va olingan natijalarni iqtisodiy tahlil qilish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilishda yo‘nalish profiliga mos bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat.
Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga
qo‘yiladigan talablar
“Ekonometrikaga kirish” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
– bozor iqtisodiyotini ishlash va rivojlanish mexanizmini, bozor iqtisodiyotining tavakkalchilik va noaniqlik elementlarga ega bo‘lishini, iqtisodiy ko‘rsatkichlarning doimiy o‘zgarishda bo‘lishini, ishlab chiqarish jarayonlarini tahlil qilishda axborotlardan foydalanishni, ekonometrik modellashtirish tamoyillarini, ekonometrik modellar tuzishda axborot va kompyuter texnologiyalaridan foydalanishni, iqtisodiy tizimlarning faoliyat ko‘rsatish samaradorligi va unga ta’sir qiluvchi omillarni, raqobat va tavakkalchilik sharoitida optimal boshqaruv qaror qabul qilish usullarini bilishi kerak;
– murakkab iqtisodiy tizimning statistik ma’lumotlari asosida ular holatini tahlil qilish va xulosalar chiqarish, ishlab chiqarish jarayonlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida turli xil matematik funksiyalarni tuzish va ular asosida firmalar, tarmoqlar va korxonalar holatini tahlil va bashorat qilish, zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida iqtisodiy tizimlar rivojlanishining ko‘p variantli yechimlarini olish va ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish, zamonaviy bashoratlash usullarini bilishlari va amalda qo‘llashlari bo‘yicha hamda xulosalar chiqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;
– iqtisodiy jarayonlarning murakkab tuzilishga ega ekanligi, zamonaviy bozor iqtisodiyoti faoliyat ko‘rsatish mexanizmining nazariy asoslarini, iqtisodiy jarayonlarning tasodifiy xarakterga ekanligini, ehtimollar nazariyasi va matematik statistika asoslarini, murakkab iqtisodiy tizimlarning ekonometrik modellarini tuzish tamoyillarini, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanib ekonometrik modellarni tuzishni va tahlil qilishni, ekonometrik modellarni aniq iqtisodiy tizim va jarayonlarga qo‘llay olishni, makro- va mikro jarayonlarni tahlil qilish; talab va taklif funksiyalari, ular asosida bozor sig‘imini hamda muvozanat baholarni hisoblash; ishlab chiqarish jarayonlarini ekonometrik tahlil qilish; ishlab chiqarish funksiyalari yordamida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar holatini tahlil qilish, ekonometrik modellashtirishda axborot va kompyuter texnologiyalaridan foydalana olish, zamonaviy biznes subyektlarining faoliyati va unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan matematik va tabiiy (iqtisodchilar uchun oliy matematika, ehtimollar nazariyasi va matematik statistika, matematik dasturlash va optimallashtirish nazariyasi, iqtisodiy-matematik usullar va modellar), umumkasbiy (mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyot, statistika, menejment, marketing, bank ishi, personalni boshqarish, bojxona ishi va h.k.) va ixtisoslik (tahlilning matematik usullari va bashorat qilish, matematik modellashtirish) fanlaridan yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talab etiladi.
Respublikamizda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini oldini olish maqsadida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, taqchil resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarishga innovatsiyalar kiritish orqali ishlab chiqilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishdan iborat. Milliy iqtisodiyotdagi ushbu ustuvor yo‘nalishlar to‘g‘risida mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov o‘z chiqishlarida va asarlarida qayd etib o‘tgan.
Ushbu ustuvor vazifalarni hal etish, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga keladigan noaniqlik va tavakkalchilik sharoitlarida ishlab chiqarish korxonalari va firmalari faoliyati tahlilida ekonometrik modellardan foydalanish, bozor konyunkturasini ekonometrik tadqiq qilish, raqobatchi korxona va firmalar xatti-harakatini nazorat qilish, korxonalar ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir etuvchi omillarni ajratish va tahlil qilish, asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini kelgusiga bashoratlash, inflyatsiya va ishsizlik jarayonlarini o‘rganish muhim hisoblanadi.
Shuning uchun ekonometrik usullar va modellarga alohida talablar qo‘yiladi. Milliy iqtisodiyot soha va tarmoqlarida ko‘p variantli yechimlar olish va optimal qaror qabul qilishning asosiy qismi ekonometrik modellashtirishga asoslanadi. Shuning uchun ushbu fan asosiy ixtisoslik fani hisoblanadi.

LABARATORIYA MASHG‘ULOTLARI

1-Labaratoriya ishi. Ekonometrik modellarning axborot ta’minoti (2 soat)
1. Iqtisodiy ma’lumotlarning statistik tabiati.
2. Bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan o‘zgaruvchilarni tanlash.
3. Ekonometrik modellarni tuzishda qatnashadigan iqtisodiy ma’lumotlarga qo‘yiladigan talablar.
Hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni o‘rganish ekonometrika fanining muhim vazifasidir. Bu jarayonda ikki xil belgilar yoki ko‘rsatkichlar ishtirok etadi, biri erkli o‘zgaruvchilar, ikkinchisi erksiz o‘zgaruvchilar hisoblanadi. Birinchi toifadagi belgilar boshqalariga ta’sir etadi, ularning o‘zgarishiga sababchi bo‘ladi. shuning uchun ular omil belgilar deb yuritiladi, ikkinchi toifadagilar esa natijaviy belgilar deyiladi. Masalan, paxta yoki bug‘doyga suv, mineral o‘g‘itlar va ishlov berish natijasida ularning hosildorligi oshadi. Bu bog‘lanishda hosildorlik natijaviy belgi, unga ta’sir etuvchi kuchlar (suv, o‘g‘it, ishlov berish va h.k.) omil belgilardir.
Omillarning har bir qiymatiga turli sharoitlarida natijaviy belgining har xil qiymatlari mos keladigan bog‘lanish korrelyatsion bog‘lanish yoki munosabat deyiladi. Korrelyatsion bog‘lanishning xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda omillarning to‘liq soni noma’lumdir. Shuning uchun bunday bog‘lanishlar to‘liqsiz hisoblanadi va ularni formulalar orqali taqriban ifodalash mumkin, xolos.
Umumiy holda qaralsa, korrelyatsion munosabatda erkin o‘zgaruvchi X belgining har bir qiymatiga ( ) erksiz o‘zgaruvchi U belgining ( ) q O‘z-o‘zidan ravshanki, bu holda ikkinchi U belgining har bir qiymati ( ) ham birinchi X belgining ( ) taqsimoti bilan xarakterlanadi. Agar to‘plam hajmi katta bo‘lsa, belgi X va У larning juft qiymatlari va ham ko‘p bo‘ladi va ulardan ayrimlari tez-tez takrorlanishi mumkin. bu holda korrelyatsion bog‘lanish kombinatsion jadval (korrelyatsiya to‘ri) shaklida tasvirlanadi.
Analitik ifodalarining ko‘rinishiga qarab bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo‘ladi. Agar bog‘lanishning tenglamasida omil belgilar (X₁, X₂, ......., X_К) faqat birinchi daraja bilan ishtirok etib, ularning yuqori darajalari va aralash ko‘paytmalari qatnashmasa, ya’ni ko‘rinishda bo‘lsa, chiziqli bog‘lanish yoki xususiy holda, omil bitta bo‘lganda y=а₀+а₁х to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish deyiladi.
Ifodasi to‘g‘ri chiziqli (yoki chiziqli) tenglama bo‘lmagan bog‘lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanish deb ataladi. Xususan, parabola y=а₀+а₁х+а₂х² yoki
giperbola yoki
darajali yoki va boshqa ko‘rinishlarda ifodalanadigan bog‘lanishlar egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanishga misol bo‘la oladi.