Қисқартирилган номлар

ЭНДОГЕН ЕР ОСТИ ЁНҒИНЛАРИНИ ЎЧИРИШ
Ёнғиндан хавфли аломатлари деб қуйидагилар ҳисобланади:
а) кон ер ости лаҳимларида давомли ва вақти-вақти билан ҳаво ҳароратининг кўтарилиши;
б) чиқарилаётган руда ҳароратининг кўтарилиши;
в) тозалаб қазиб олинган участкалардан чиқаётган сув ҳароратининг кўтарилиши;
г) ер ости кон сувидаги кислота миқдорининг ошиши;
д) кон ҳаво таркибининг ўзгариши (таркибида кислород миқдорининг камайиши,углекислота миқдорининг ошиши).
Ер ости эндоген ёнғиннинг аломатлари деб қуйидагилар саналади:
а) шамоллантириш оқими таъсири доирасидан четки кон лаҳимлари ҳавоси ҳарорати 40⁰ С гача ошганда, фақат бу ҳарорат ер ости ёнғинини бартараф этганда тоғ жинслари, рудани қолдиқ қизиши натижаси бўлмаси;
б) портлатиш ишлари билан боғлиқ бўлмаган ҳолда икки кун давомида ҳар 3-4 соатда олинган ҳаво намунаси таркибида углерод оксиди миқдори 0,01 % ва унданда ортиқ, олтингугурт гази миқдори 0,001% ва ундан юқори бўлганда.
Ер ости эндоген ёнғинлари билан курашишнинг асосий усули деб ёнғин чиққан участка тўсиқлар орқали тоза ҳаво оқимидан тўлиқ ажратилиши ва шу участкани қуйқани ушлаб турувчи тўсиқлар ёрдамида лойлантирилиш саналади. Ёнғинни ўчиришнинг бошқа усулларини қўллашга “Саноатгеоконтехназорат” Давлат инспекцияси соҳа инспекциялари билан келишилган ҳолда рухсат берилади.
Ажратувчи тўсиқ турлари олдини олиш лойлантиришда қўлланилган тўсиқ турларидан бўлиши керак.
Ёнғин ўтхонасига лой қуйқани ушбу ТФҚ 437- параграфида баён этилган усуллари билан етказиш мумкин.
Қулатилган жойлар доирасига ер юзасидан қудуқларни бурғилаш ва уларга лой қуйқани жўнатиш кон, шахта бош муҳандиси тасдиқлаган, махсус ишлаб чиқилган лойиҳа орқали амалга оширилади. Лойиҳада бу ишларни хавфсиз бажаришда керакли чора-тадбирлари кўзда тутилиши керак.
Хавфсизлик учун айрим ҳолатларда тик қудуқларни қия қудуқлар билан алмаштириш тавсия этилади. Унда бурғилаш қурилмалари қулаш доирасидан ташқарида жойлаштирилиши керак.
Катта бўшлиқлар мавжуд участка устида то бу бўшлиқлар бартараф этилганча, бурғилаш ва лойлантириш ишлари ҳамда лойлантирилаётган участка остида кон ишлари таъқиқланади.
Ёнғинларни қудуқлар орқали лойлантириб ўчирганда ер юзасидан ёки ер ости лаҳимларидан бурғиланган қудуқлар жойлаштирилиши ҳар бир қудуққа 25-30 м² майдон тўғри келиши ҳисоби бўйича амалга оширилади.
Лойлантирилаётган участкалардан сувнинг сизиб чиқиши қуйидаги усуллар билан амалга оширилади:
а) сиздириш қудуқлари ёрдамида;
б) қуйқани ушлаб турувчи тўсиқларда жойлаштирилган махсус қувурлар ёрдамида;
в) лойлантирилаётган участка тагида барпо этилган, горизонтал лаҳимларга руда массиви орқали.
Лойлантириш ишларида ажратувчи тўсиқлар орқасидан тиниган сувларни чиқариш учун диаметри 150-200 мм задвижкали қувурлар билан жиҳозланиши керак. Қувурлар тик юза бўйича ҳар 0,5 метрда жойлаштирилади.
Лойлантириш ишлари ҳажми кўп ва лойлантирилаётган участка баландлиги катта бўлганда тўсиқларда ўрнатилган қувурлар орқали сиздириш билан бир вақтда махсус сиздириш қудуқлари ёрдамида ҳам олиб борилади. Махсус қудуқлар диаметри 50 мм дан кўп бўлиши ва қудуқлар учи ўртасидаги тик юза бўйича масофа 10 метрдан ошмаслиги керак.
Тайёрловчи лаҳимларга табиий ҳолда тиниган сув оқимини руда массиви орқали сиздириш билан бир вақтда алоҳида нимқаватларда лойлантириш ишларини ўтказиш учун барпо этилган тўсиқлар сув чиқариш қувурлари ёрдамида сиздиришни қўллаш тавсия этилади. Унда пастдаги тайёрланаётган нимқават сиздириш горизонти вазифасини бажаради.
Тўсиқ билан ажратилган бўшлиқда йиғилган сув миқдорини ўз вақтида аниқлаш ва сувнинг ёриб ўтишини олдини олиш учун кон, шахтага туширилган ва ер юзасига чиқарилган сувнинг ҳисоби олиб борилиши керак.
Ёнғин содир бўлган жой ёнида жойлашган участкаларда ишни бошлаш учун “Саноатгеонконтехназорат” Давлат инспекциясининг соҳа инспекцияси билан келишилган ҳолда корхона бош муҳандиси тасдиқлаган махсус лойиҳа асосида ишни бошлашга рухсат берилади.
Агар ҳароратнинг кўтарилишига сабаб бўлувчи руда ва рудани қамраб олган тоғ жинслари оксидланиш жараёнлари ва кон мустаҳкамлагичларининг ёниши тўлиқ тўхтаган, участка ҳарорати бўлса тегишли шамоллатишда кончилик ишларини тиклаш мумкин даражасигача совутилганлиги ёнғин тўлиқ бартараф этилди деб саналади.
Ёнғиннинг бартараф этилганлиги аломатлари:
а) ёнғин бўлган участка кон ҳавосида углерод оксиди ва олтингугурт газининг йўқлиги;
б) ёнғин содир бўлган участкада ҳаво ҳароратининг мунтазам пасайиши;
г) ёнғин содир бўлган участкалардан келаётган сув ҳароратининг 25⁰ С гача пасайиши.
. Ёнғин содир бўлган участкани, беш кун давомида ўлчанилган ҳаво, сув, руда ва тоғ жинслари ҳарорати яхши натижалар берганда, очиш мумкин.
Ёнғин содир бўлган участкани фойдаланиш учун, қабул қилиш ва топшириш комиссияси таркиби корхона ва ҲКҚҚ вакилларидан иборат, корхона бош муҳандиси раислигидаги комиссия томонидан ўрнатилган тартибда амалга оширилади.
Лойлантирилган жойларнинг ҳолатини ўрганиш ва сув ёки қуйқа тўпланиб қолиши мумкин бўлган жойларни аниқлаш учун ёнғин содир бўлган участкаларни лаҳимлар билан очишда олдинловчи шпур ва қудуқлар бурғиланади.