Ishchilarning mehnat unumdorligiga ta`sir etuvchi omillarni tahlili kirish

Kurs ishining obyekti – Mehnat unumdorligi haqida tushunchalarga ega bo’lish orqali mehnat unumdorligini aniqlash, tahlil qilish va mehnat unumdorligini yanada oshirish haqida ma’lumotlarga ega bo’lish.
Kurs ishining maqsadi – Kurs ishimizning maqsadi mehnat unumdorligi nima uchun kerakligi mahsulot hajmiga ta’sirini o’rganish, mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar haqida ma’lumotlarga ega bo’lgan holda mehnat unumdorligini yanada oshirish yo’llarini qidirish.
Kurs ishning vazifalari :
Mehnat unumdorligi tushunchasi, uning omillari va mehnat unumdorligini oshirishning rezevlari o’ranish.
Mehnat unumdorligining ko’rsatkichlari va uni oshirish yo’llari aniqlash.
Mehnat unumdorligini tahlil qilish usullari haqida ma’lumotlarga ega bo’lish.
Mehnat unumdorligini omilli tahlil qilish

1. 
   Mehnat unumdorligi tushunchasi, uning omillari va mehnat unumdorligini oshirishning rezevlari.
   

Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi mehnat samaradorligi va natijadorligining barcha jihatlarini aks ettirmaydi, masalan, u mehnat sifatini hisobga olmaydi, bundan tashqari, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zarurligini ifodalamaydi. «Mehnat unumdorligi» tushunchasiga o’z ahamiyati jihatidan yaqin, lekin mazmunan yanada kengroq bo’lgan tushuncha «mehnat samaradorligi» tushunchasidir. Mehnat samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari bilan yuqori mehnat natijadorligiga erishish darajasini ifodalaydi. Mehnat unumdorligi-bu xodimlar mehnat faoliyatining iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichidir. Mehnat samaradorligi tushunchasi esa unumdorlik tushunchasidan kengroq bo’lib, u iqtisodiy jihatlar (aslida mehnat unumdorligi) dan tashqarii yana psixofiziologik va ijtimoiy jihatlarni ham o’z ichiga oladi.
Quyidagi talablarga rioya qilinmasa, mehnat unumdorligining o’sish sur’atlari ham muqarrar ravishda pasayadi:
-noqulay sanitariya
–gigiena va inson sog’lig’i uchun zararli mehnat shart-sharoitlari;
-kasallanish tufayli ish vaqtining befoyda sarf bo’lishi;
-inson mehnatining eng faol davrining qisqarishi;
-qo’shimcha ta’tillar berilishi va boshqalar.²
Bozor iqtisodiyoti sharoitida unumdorlikni sotilgan mahsulot hajmi bo’yicha hisoblash ancha muhimroqdir, chunki tugallanmagan ishlab chiqarishning ko’payishi va sotilmagan mahsulot qoldiqlarining to’planib qolishi ijobiy iqtisodiy ahamiyatga ega emas. Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga ko’pgina omillar ta’sir qiladi. Omillar deb, mehnat unumdorligining o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadigan xarakatlantiruvchi kuchlar va sabablarga aytiladi. Ularning ayrimlari mehnat unumdorligining ortishiga yordam bersa, boshqalari unumdorlikning pasayishiga sabab bo’lishi mumkin: Omillarning birinchi guruhiga mehnat unumdorligi kuchining ortishi, mehnatni va ishlab chiqarishni tashkil etishning, mehnatkashlar ijtimoiy sharoitining yaxshilanishi, ikkichi guruhga tabiiy sharoitlarning noqulay tasir etishi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy elementlarning yomon tasiri kiradi.

Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy texnika omillari (ularga Fan-texnika taraqqiyotini uzluksiz rivojlantirish asosida mehnatning texnika va energiya bilan ta’minlanishini oshirish kiradi), tashkiliy omillar (ularning amal qilishi (ta’siri) shu narsa bilan bog’liqki, fan-texnika taraqqiyotining avj olishi, ishlab chiqarish (texnika, texnologiya) moddiy asosining ta’minlashuvi va xilma-xil, ko’p hollarda esa anchamurakkab tashkiliy tadbirlarning amalga oshirilishi o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, balki, faqat ijtimoiy ishlab chiqarish ishtirokchilari bo’lganlarning faol mehnat faoliyati natijasidagina sodir bo’ladi).Mehnat unumdorligining ko’rsatkichlari va uni oshirish yo’llari. Mehnat unumdorligi darajasiga baho berish uchun umumlashtiruvchi, xususiy va yordamchi ko’rsatkichlar tizimi qo’llanadi. Umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarga bitta ishlovchining ishlab chiqargan o’rtacha yillik, o’rtacha oylik, o’rtacha kunlik va o’rtacha soatlik mahsuloti qiymatining ifodasi kiradi. Xususiy ko’rsatkichlar-bu muayyan turdagi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun vaqt sarfi yoki bir kishi kunida yohud bir kishi soatda muayyan turdagi natural ifodada mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan vaqtni bildiradi. Yordamchi ko’rsatkichlar muayyan ish turining birligiga yoki vaqt birligi ichida bajarilgan ishlar hajmiga sarflangan vaqtni tavsiflab beradi.
Mehnat unumdorligining umumlashgan ko’rsatkichi bitta xodimning o’rtacha yillik mahsulot ishchilarning mahsulot ishlab chiqarishga emas, balki ularning sanoat ishlab chiqarish xodimlari umumiy sondagi salmog’igi shuningdek, ularning ishlagan kunlari va ish kunining qancha davom etishi (muddati) ga ham bog’liq bo’ladi.Bir hosidmga to’g’ri keladigan mehnat unumdorligini aniqlash uchun quyidagi ko’rsatkichlar kerak bo’ladi.Bir hodimning mehnat unumdorligi.
Va quyida keltirilgan formulalardan foydalangan holda mehnat unumdorligi aniqlanadi.Shartli natural usul qo’llanish uchun qulaydir, chunki ko’pgina xilmaxil tovarlarning, xizmatlarning aylantirish koeffitsentlari yordamida ishlab chiqarishni qiyoslanadigan turga keltirish mumkin. Masalan, un, non va makaron mahsulotlari sotish xarajatlarini non-bulka mahsulotlarini shartli kilogrammiga aylantirish orqali ifodalash mumkin. Mehnat unumdorligini o’lchashning yana bir keng tarqalgan usuli mehnat usulidir.
Mehnat unumdorligini mehnat usuli bilan o’lchashda mahsulot birligini ishlab chiqarish yoki tovar birligini sotishga doir normativ vaqtdan foydalaniladi:
Mehnat usulining afzal tomoni uni barcha ish turlari va xizmatlarga tatbiq etish mumkinligidir. Biroq bu usuldan keng foydalanishda har bir ish turi uchun vaqt normativlari zarurdir, ular hamisha ham mavjud bo’lavermaydi. Bu usuldan ishbay ishlovchi xodimlar mehnat unumdorligini hisoblash uchun foydalanib bo’lmaydi, chunki ular uchun vaqt normalari tatbiq etilmaydi.
Unumdorlik o’lchashning mehnat usuli bir qator kamchiliklarga ham ega (normalar etarli darajada asoslab berilmagan bir xil darajada jiddiy emas, ular tez-tez qayta ko’rib chiqiladi va hokazo), bu esa hatto ayrim ish joyidagi va brigadalardagi mehnat unumdorligining darajasi va o’sishiga holisona baho berilishiga imkon tug’dirmaydi.
Mehnat unumdorligiga ishlarning sermehnatligi ta’sir ko’rsatadi. Sermehnatlik – bu, jonli mehnat sarflarini aks ettiruvchi ko’rsatkich bo’lib, u ish vaqtida, mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar)da ifodalangan. Sermehnatlik, odatda, norma-soatlarda (haqiqiy soatlarda) o’lchanadi, bu vaqt ish birligini bajarishga sarflangan bo’ladi. Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligi ko’rsatkichiga qarama-qarshi bo’lib, quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi⁴:
Bu yerda
S – sermehnatlik;
Iv – ish vaqti;
Im – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Korxonalar va ularning yirik bo’linmalari darajasida, xuddi iqtisodiyot tarmoqlarida bo’lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini o’lchash uchun asosan qiymat usuli tatbiq etiladi. Qiymat usuli universal usul bo’lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul ko’rsatkichlari bo’lgan so’mda ifodalanadi, u hajm ko’rsatkichlarini tegishli ulgurji narxlarga ko’paytirish bilan aniqlanadi.
Masalan, agar besh kishidan iborat ishchilar brigadasi bir smenada 100 ming so’mlik ish hajmini bajargan bo’lsa, u holda har bir ishchining smenadagi mehnat unumdorligi (ishlab chiqargan mahsuloti) quyidagicha bo’ladi: 120:5q24 (ming so’m), tegishli ravishda bir soatlik ish mobaynida 20:8q2,5 (ming so’m) bo’ladi.
Mehnat unumdorligini o’lchash usullari
Natural usul - Bir xildagi, turdosh mahsulotlari ishlab chiqishda ishlab chiqarish jarayoning unumdorligini ifodalashda qo’llaniladi
Afzalligi shundaki qulay, tushunarli, mahsulot ishlab chiqarish jarayonining xususiyatlarini aks ettiradi. Kamchiligi esa keng miqyosda qo’llash mumkin emas, chunki iqtisodiyotning ko’plab tarmoqlari, aksariyat korxonalar faqat bir xil mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashmagan.

Qiymat usuli - Turdosh bo’lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish samaradorligini ifodalash ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, qiymat (pul) birligida o’lchanadi.
Afzalligi bu mehnat unumdorligini tarmoqlar bo’yicha, turli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi koxonalarda o’lchash imkonini beradi. Kamchiligi inflyatsiya jarayonlarini aniq hisobga olinmasa, olingan ko’rsatkich taxminiy natijaga ega bo’ladi; mahsulot ishlab chiqarishdagi ichki, tarkibiy sifat o’zgarishlari aniq aks etmaydi.
Mehnat usuli - (norma-soatlarida ifodalanuvchi) ishlab chiqarilgan mahsulotning unga ketgan haqiqiy vaqt sarfiga nisbatan iborat bo’lib, mahsulot ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfini unumdorlik nuqtai nazaridan baholashi imkonini bildiradi.
Afzalligi iqtisodiyotning barcha sohalarida ishlatilishi mumkin, taqqoslashga juda o’ng’ay. Kamchiligi bu usulda mehnat unumdorligini o’lchash juda qiyin va ko’p vaqtni, xarajatni talab qiluvchi o’lchash va hisob ishlarini talab qiladi.
Ishlab chiqarish hajmlari va mehnat unumdorligini o’lchashning qiymat usuli birmuncha murakkab ishlab chiqarish hajmlarini hisoblashda eng maqbul usulni muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqib tanlash mumkin. Ishlab chiqarish hajmlarini o’lchashning eng ko’p qo’llanadigan usuli yalpi, tovar va sotilgan mahsulotlar ko’rsatkichlaridir. Bu xil ulgurji narxlarda «zavod usuli» bo’yicha hisoblangan yalpi mahsulot tovar mahsulotdan tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarini o’lchaysh bilan, sotilgan mahsulot tovar mahsulotdan sotish uchun mo’ljallangan, lekin sotilmagan tovar qoldiqlari summasi bilan farq qiladi. Shunday qilib, mahsulot ishlab chiqarish normasi yalpi mahsulot bo’yicha aniqlanganda eng aniq natijalar kelib chiqqanday tuyuladi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida unumdorlikni sotilgan mahsulot hajmi bo’yicha hisoblash ancha muhimroqdir, chunki tugallanmagan ishlab chiqarishning ko’payishi va sotilmagan mahsulot qoldiqlarining to’planib qolishi ijobiy iqtisodiy ahamiyatga ega emas.