Ishlab chiqarashni tayyorlash va tashkiliy masalalari

Ishlаb chiqаrish jаrаyoni dеgаndа mаtеriаl vа yarim fаbrikаtlаrdаn tаyyor mаshinа оlish uchun bаjаrilаdigаn bаrchа jаrаyonlаr yig’indisi tushunilаdi.
Ishlаb chiqаrish jаrаyonigа fаqаtginа dеtаl оlish vа mаshinа yig’ish uchun аsоsiy jаrаyonlаr kiribginа qоlmаy, bаlki аsоsiy jаrаyonlаrning bаjаrilishini tа’minlоvchi yordаmchi jаrаyonlаr hаm kirаdi (mаsаlаn, mаtеriаl vа dеtаllаrni tаshish, nаzоrаt qilish, mоslаmа vа аsbоblаr tаyyorlаsh, аsbоblаrni chаrхlаsh).
Ishlаb chiqаrish jаrаyoni quyidаgi bоsqichlаrgа bo’linаdi:
1. Dеtаllаr zаgоtоvkаsini tаyyorlаsh, quyish, bоlg’аlаsh, shtаmpоvkаlаsh yoki prоkаt mаtеriаllаrgа dаstlаbki ishlоv bеrish.
2. Kеrаkli o’lchаmli vа shаkldаgi tаyyor dеtаl оlish uchun zаgоtоvkаlаrgа mеtаll kеsish dаstgоhlаridа mехаnik ishlоv bеrish.
3. Uzеllаr vа аgrеgаtlаrni yig’ish, ya’ni аlоhidа dеtаllаrni uzеllаrgа, uzеllаrni аgrеgаtlаrgа biriktirish, yakkа tаrtibli ishlаb chiqаrish shаrоitidа chilаngаrlik ishlоv bеrish vа dеtаllаrni yig’ish jоyigа tаshish ishlаri bаjаrilаdi, оmmаviy vа yirik sеriyali ishlаb chiqаrish shаrоitlаridа qo’llаnilmаydi. Ushbu ishlаb chiqаrishlаrdа mеtаll kеsish dаstgоhlаridа dеtаllаrgа ishlоv bеrilgаndа chеgаrаviy kаlibrlаr qo’llаnilib, dеtаllаrni o’zаrо аlmаshuvchаnligigа erishilаdi.
4. YAхlit mаshinаni umumiy yig’ish.
5. Mаshinаni sоzlаsh vа sinаsh.
6. Mаshinаni bo’yash. Bo’yash ishlаri bir nеchtа jаrаyondаn ibоrаt bo’lib, tехnоlоgik jаrаyonning turli bоsqichlаridа bаjаrilаdi, mаsаlаn, shpаklеvkа, gruntоvkа, birlаmchi bo’yash, ishlоv bеrilgаn dеtаllаrni bo’yash vа yaхlit mаshinаni yakunlоvchi bo’yash ishlаri.
Ishlab chiqarish dasturining hajmiga, detalning xususiyatiga (og'irligi, o'lchami va boshqalar), shuningdek ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning texnik - iqtisodiy shartlariga qarab, ishlab chiqarish uch turga ajratiladi: yakka (individual). ,
seriyali va ommaviy ishlab chiqarish.
GOST 14.004-83 ga muvofiq, ishlab chiqarish turini aniqlash uchun operatsiyalarni birlashtirish koeffitsienti hisoblanadi. КЗ.О 𝐾З.О = ЧОП Спр bu yerda Чоп - bir oy mobaynida sex yoki uchastkada amalga oshiriladigan texnologik operatsiyalar soni; Спр -bu operatsiyalarni amalga oshiradigan ish o’rinlarning soni. GOST 14.004-83 ma'lumotlariga ko'ra,operatsiyalarni birlashtirish koeffitsienti ommaviy ishlab chiqarish uchun. КЗ.О = 1; katta seriyali ishlab chiqarish uchun 1 < КЗ.О ≤10; o'rta seriyali ishlab chiqarish uchun 10 < КЗ.О 40 ga teng bo’ladi. Donalab ishlab chiqarish uchun КЗ.О qiymati tartibga solinmaydi. Shu bilan birga, operatsiyalarni birlashtirish koeffitsientidan faqat texnologik jarayonlarni loyihalashdan va texnologik asbob-uskunalarning tarkibi va miqdorini aniqlagandan keyin foydalanish mumkin bo'ladi. Loyihalashning dastlabki bosqichida ishlab chiqarish turini aniqlash uchun quyida keltirilgan

«Ishlab chiqarishni tayyorlash» tushunchasi juda keng tushuncha bo’lib, u 

turli xil boy xususiyatlarga hamda belgilarga egadir. Shuning uchun ham 
uning hamma tomonlarini hisobga oluvchi tushuncha berish qiyin. Ishlab 
chiqarishni tayyorlash ob`yektiv bo’lib, yangi mahsulot va uni ishlab 
chiqarish texnologiyasi hisoblanadi. 

Texnik rivojlantirish fan-texnika taraqqiyotiga suyanib amalga 

oshiriladi va ishlab chiqarishga yangi texnikani joriy qilish, progressiv 
texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni tashkil etishning ilg’or shakllarini 
joriy qilishda ko’rinadi. 

Xo’jalik yuritishning yangi shakllari kengayib borayotgan bir davrda 

korxonalarning texnik qayta tayyorlash ishlarini (tadbirlarini) korxonaning 
o’z mablag’i hisobiga va bank kreditlaridan foydalanib amalga oshirish 
imkoniyatlari kengayib bormoqda. 

Lekin, ishlab chiqarishni rekonstruksiya qilishga qaratilgan yirik 

tadbirlarni amalga oshirish korxona faoliyatining iqtisodiy ko’rsatkichlarini 
vaqtinchalik kamaytirishga olib keladi. Buning natijasida bu chora-
tadbirlarni amalga oshirish sustlashadi. 

Korxonalarda texnik rivojlanishni takomillashtirish tadbirlarini ishlab 

chiqarishdagi asosiy kamchiliklarini ko’rib chiqaylik. 

Eng avvalo, korxonalarning yangi texnikani joriy qilishdan joriy 

manfaatdorliklari, perspektiv manfaatdorlikdan ko’ra yuqoriroq bo’ladi. 

Yangi texnikani joriy qilish rejalari ko’p hollarda ishlab chiqarishni 

kompleks rivojlantirish rejalarini ishlab chiqarish ko’zda tutilgan, faqat 
alohida stanok yoki yangi texnologiyani joriy qilish bilan cheklanadi. 
Bundan tashqari korxonalarning texnik qayta qurishga ajratgan mablag’i 
jaxon darajasiga chiqish uchun yetarli emas. Ana shu kamchiliklarni 
yo’qotish uchun texnik rivojlanishni boshqarish quyidagilarni ko’zda tutadi: 

Ishlab chiqarishning texnik darajasini prognoz qiluvchi doimiy 

informasion bazani tashkil etish. Korxonalarda, ilmiy tashkilotlarda, 
birlashmalarda, umumiy ilmiy texnik siyosatni olib borishni ko’zda tutuchi 
reja (topshiriq) hujjatlar tizimini xo’jalik mexanizmini ishlab chiqarish, 
bugunlarini ishlab chiqarishning texnik darajasini doimiy ravishda olib 
oshirib borishda manfaatdorligini oshirish. 

Korxonalarda texnik qayta qurish barcha texnologik sikl bo’yicha 

amalga oshirilishi lozim. Hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni tayyorlash 
faoliyatini quyidagi asosiy yo’nalishlarni ajratish mumkin: 

1. Ishlab chiqarishga yangi mahsulot va texnologik joriy qilish. 

2. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot va texnologik jarayonlarni modernizasiya 
qilish. 
3. Yangi iqtisodiy, tashkiliy va sosial struktura hamda mexanizmlarni 
yaratish ishlab chiqarishni takomillashtirishning turli tadbirlarini ishlab 
chiqish. 
Ishlab chiqarishni konstruktorlik va texnologik tayyorlash. 
Konstruktorlik tayyorgarlik biron bir yangi mahsulot yoki texnologiyani 
loyihalashtirish bilan bog’liq bo’lgan ishlardan tashkil topadi. 
Konstruktorlik tayyorgarlikni amalga oshirishda iqtisodiy hisob-
kitoblar katta ahamiyatga ega bo’ladi, chunki ular yangi mahsulot ishlab 
chiqarishni yoki modernizasiya qilishning maqsadga muvofiqligini aniqlab 
bo’ladi, sarflanadigan xarajatlar «min» bo’lgan shaoritlarni yaratishlari 
lozimdir. 
Mashina va priborlarning yangi turlarini ishlab chiqarish jarayonida 
ularning texnik afzalligini xarakterlovchi quyidagi ko’rsatkichlar hisobga 
olinadi: 
- yangi mashina va proiborlarni (mahsulotlarni) yaratishga sarflangan 
mehnat sig’imi; 
- mahsulot o’lchovi; 
- metaldan foydalanish koeffisiyenti; 
Mahsulot tannarxi va boshqalar yangi mahsulot yaratish quyidagi 
etaplardan tarkib topadi: 
1. texnik vazifalarni ishlab chiqarish; 
2. texnik taklifni tuzish; 
3. eskiz loyihasini yaratish; 
4. texnik loyihalashtirish; 
5. ishchi hujjatlarni ishlab chiqarish. 
Texnik vazifada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning barcha texnik 
iqtisodiy xarakteristikalari, ularga quyidagi talabalar, ekspluatasiya qilish 
shartlari aniq belgilab beriladi. Texnik vazifaga asoslanib texnik taklif ishlab 
chiqariladi. Unda mahsulotni ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy jihatdan 
maqsadga muvofiq ekanligi asoslab beriladi, mumkin bo’lgan bir necha 
variantlar solishtiriladi, mexnatni loyihalashtirish va ishlab chiqarishga 
sarflangan harakatlarning hisob-kitobi, undan olinadigan iqtisodiy samara 
hisob-kitob beriladi. 
Eskiz loyihasi tanlangan texnik parametrlarni va iqtisodiy ko’rsatkichlarni 
tekshirish imkoniyatini beruvchi hujjatdir. Eskiz loyihasi ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotni umumiy ko’rinishi chizmasidan, mahsulotning 
tuzilishi va ishlash prinsipi, asosiy o’lchovlari, tannarxi to’g’risida tushuncha 
beruvchi, konstruktiv yechimlardan tashkil topadi. 
Texnik loyiha eskiz loyihaning to’ldirish natijasida tuzilib, mahsulotning 
barcha asosiy bo’g’inlarini yaratish, barcha ko’rsatkichlarni aniqlashtirishdan 
iborat. Ishchi loyihani tuzishda, barcha hujjatlar ishlab chiqish yakunlanadi, 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning barcha ko’rsatkichlarini ko’rsatuvchi 
ishchi chizma, tushuntirish xati, ekspluatasiya qilish instruksiyasi, tajriba 
protokollari beriladi. 
Konstruktorning asosiy vazifasi tuzilishi jihatdan sodda va ixcham, lekin 
texnik jihatdan takomillashgan chidamli mahsulot yaratishdan iboratdir.

76
Yaratilayotgan mahsulotning iqtisodiyligi: 

- Ishlab chiqarish jarayonida konstruksiyani normalashtirish darajasi 
bilan, metallar sarfi, mehnat sarfi, tannarx texnologik ishi bilan; 
- ekspluatasiya jarayonida unumdorligi, xizmat ko’rsatish davomida ish 
birligiga to’g’ri keladigan mehnatning iqtisod qilish, baxosi, qoplash muddati 
bilan xarakterlanadi. 
Yirik korxonalarda konstruktorlik tayyorgarlik bilan bosh konstruktor 
bo’limi shug’ullanadi. Kichik korxonalarda esa, ishlab chiqarishni tayyorlash 
yagona bo’limi bu ish bilan shug’ullanadi. 
Texnologik tayyorlash o’z ichiga texnologik jarayonlarni takomillashtirish, 
texnik jihatdan asoslangan normalarni ishlab chiqish, texnik nazorat 
usullarini tanlash, maxsus asboblarni tayyorlashga qaratilgan chora 
tadbirlarni oladi. 
Texnologik tayyorgarlik ikki etapda amalga oshriladi. 
Birinchi etapda konstruktorlik bo’limida tayyorlangan barcha chizmalar 
tekshirilib, tahlil qilinadi. 
Ikkinchi etapda, esa ishchi chizmalarga, detallarning harakat 
yo’nalishlariga, texnik shartlariga, ishlab chiqarish vositalarining hujjatlariga 
asoslanib loyihalashtirilayotgan mahsulotning barcha detal va bo’g’inlari 
uchun texnologik jarayonlar ishlab chiqiladi va texnologik marshrut 
kartalarda aks ettiriladi. Texnologik jarayonlarni tuzish ishlab chiqarish turi 
va operasiyalar murakkabligiga bog’liq. 
Yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarish sharoitida texnologik jarayon 
to’lig’icha detallashtiriladi. Operasiya va uzatishlarga taqsimlanadi, ishlab 
chiqarish vositasi tanlanadi, samarali ishlov berish tartibi o’rnatiladi, barcha 
ishlarni normallashtirish amalga oshiriladi. Bularning natijasida operasion 
karta tuziladi. 
Yakka tartibli va kichik seriyali ishlab chiqarishda esa, faqat marshrut 
kartalari tuziladi xolos. Unda faqat asosiy operasiyalar ko’rsatilib, vositalarni 
tanlash va ishlov berish tartibi sex va uchastkalarda amalga oshiriladi. 
Texnologik tayyorgarlikning yakuniy qismda yangi texnologik 
jarayonlarning o’nglash va ishlab chiqarishga joriy qilish amalga oshiriladi. 
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlashni rejalashtirish. Ishlab 
chiqarishni texnik tayyorlashni rejalashtirish uchun boshlang’ich ma`lumot 
bo’lib, ishlab chiqarish ob`yektlari tarkibi, har bir ob`yekt bo’yicha ishlab 
chiqarish dasturi, yangi mahsulotni o’zlashtirish muddatlari normativlari 
hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlashni rejalashtirishda kalendar rejalar 
tuziladi, zaruriy mehnat, moddiy va pul mablag’lari miqdori aniqlanadi. 
Konstruktorlik va texnologik loyihalar bo’yicha ishlar hajmi kishi-soatlarda, 
texnik jarayonlarni moddiy jihozlash bo’yicha ishlar norma-soat yoki 
natural birliklarda aniqlanadi. 
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash mehnat sig’imini hisoblash uchun 
quyidagi usullardan foydalaniladi: 

1. 
   Dastlabki
   
2. 
   me`yorlashtirish; 
   2. Namuna bo’yicha me`yorlash; 
   3. detalli me`yorlash. 
   Dastlabki me`yorlashtirish yangi mahsulot korxona ishlab chiqarish turiga 
   mos kelgan holatda qo’llaniladi. Konstruktor yangi mashina yoki jihozning 
   

77
konstruksiyasi borasida umumiy ma`lumotga ega bo’lib, rejalashtirish bo’limi 

xodimlari bilan birgalikda tajriba ma`lumotlari asosida ish hajmini aniqlaydi. 
Namuna bo’yicha me`yorlashtirishda yangi mashina yoki jihozni tuzilishi 
jihatdan bir xil yoki o’xshash mahsulotlar nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. 
Bunda ishning mehnat sig’imi turli omillar bo’yicha ko’rib chiqiladi va har 
bir omil bo’yicha xususiy koeffisiyentlar aniqlanadi, konstruksiyaning talabga 
javob berishini hisobga oluvchi koeffisiyent konstruksiyaning murakkabligini 
e`tiborga oluvchi koeffisiyent va h.k. So’ngra umumiy mehnat sig’imi 
koeffisiyenti topiladi. Ushbu koeffisiyenti yangi mashina yoki mahsulotni 
texnik tayyorlash mahsuloti mehnat sig’imidan qancha farq qilishini 
ko’rsatadi. 
Detalli me`yorlashtirish usulida konstruktorlik va texnik tayyorgarlik 
uchun vaqt sarfini hisobga olish amaldagi vaqt me`yorlari va normativlari 
asosida olib boriladi. Ushbu norma va normativlar mahsulot detallari 
konstruktorlik va texnologik murakkabligi guruhi bo’yicha tuziladi. 
Hisob tartibi quyidagicha: 
1. Loyihalashtirilayotgan mahsulotlar tarkibidagi original detallar soni 
aniqlanadi. 
2. Original detallar konstruktorlik va texnologik murakkablik guruhi 
bo’yicha taqismlanadi. 
3. Normativlar asosida ishlab chiqarishni texnik tayyorlash har bir bosqichi 
davomiyligi hisoblanadi. 
Har bir bosqichning davomiyligi quyidagi formuladan hisoblanadi: