Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

Vaqt me’yorini aniqlash usullari. Texnik vaqt me’yorini aniqlash alohida 
operatsiyani bajarishni tahlil qilib, har bir ish uchun sarflangan vaqtni hisoblash asosida 
olib boriladi. Bu usul hisobiy analitik usul deb yuritiladi. 
Texnik vaqt me’yorini hisoblash usuli ishlab chiqarish xarakteriga bog‘liq 
bo‘ladi. Yalpi ishlab chiqarish sharoitida vaqt me’yorini aniqlashda har bir xatti-
harakat inobatga olinsa, seriyali ishlab chiqarish sharoitida xatti-harakatlar guruhi 
inobatga olingan holda hisob olib boriladi. Donali va kichik seriyali ishlab chiqarish 
sharoitida namunaviy texnologik jarayonlar va operatsiyalar taqqoslash yo‘li bilan 
aniqlanadi. 
Bu usullarga ko‘ra, qo‘lda bajariladigan harakatlar va harakatlar guruhi uchun 
sarflangan vaqt xronometraj asosida ishlab chiqarilgan vaqt me‘yoriga (me‘yorlash 
bo‘yicha jadvallarda keltirilgan) ko‘ra aniqlanadi. Bu holda harakatlarni bajarish 
unumli ketma-ketlik asosida bo‘lib, asosiy vaqt davomida ayrim harakatlarni 
bajarilishi nazarda tutiladi. 

---

Asosiy vaqt (asosiy-texnologik yoki mashina vaqt) teng operatsiyalar asosida 
nazariy hisoblanadi. Bu teng operatsiyalar (formulalar) dastgohning kinematik 
sxemasiga ko‘ra kesish maromlarini inobatga olib tuzilgan. 
Xronometraj usul. Bu usulda vaqtni me’yorlovchi xodim (normirovshik) 
bajariladigan ishlar bilan to‘liq tanishib chiqadi. Operatsiyani bajarish uchun 
harakterlar guruhini tuzadi. Ilg‘or ishchi tomonidan bajariladigan harakatlar uchun 
sarflangan vaqt ham o‘lchanadi. Har bir harakatlar guruhi uchun sarflangan vaqt 10-
100 marta takroran o‘lchanadi va o‘rtacha miqdori qabul qilinadi. Natijada, bir dona 
detal tayyorlash uchun sarflangan vaqt aniqlanadi. Shu vaqtga ko‘ra, ishchining ish 
haqi bajarilgan ishiga qarab va rag‘batlantirishni hisobga olib tayinlanadi. 
Agarda ushbu ishni bajaruvchi ishchilarni ko‘p qismi vaqt me’yorini 120 % 
bajarsa u holda vaqt me’yori qayta ko‘rib chiqiladi. Xuddi shu usulda bajarilgan ishlar 
yozib borilsa va sarflangan vaqt aniqlansa, bu usul ish joyini suratga olish usuli deb 
ham yuritiladi. 
1.3.2-§. Texnologik jarayonlarning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari 
Ish joyiga texnik xizmat ko‘rsatishga quyidagilar kiradi: 
a) dastgohni sozlash va moslash; 
b) o‘tmaslashgan kesuvchi asbobni almashtirish; 
v) kesuvchi asbobni to‘g‘rilash (olmos yordamida); 
g) qirindidan (ish jarayonida) tozalash. 
Ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga quyidagilar kiradi: 
a) ish smenasining boshlanishida va yakunida kesuvchi asboblarni saranjomlash; 
b) dastgohni moylash va tozalash; 
v) dastgohni ko‘zdan kechirish va sinab ko‘rish. 
Ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti asosiy texnologik vaqtga bog‘liq bo‘ladi. 
Shuning uchun ushbu vaqt miqdori asosiy va yordamchi vaqtlar yig‘indisi operativ 
vaqtiga nisbatan foizlarda aniqlanadi (ko‘p seriyali va yalpi ishlab chiqarish) va 3-5 % 
atrofida bo‘ladi. 

---

Tanaffuslar, dam olish va ishchining jismoniy ehtiyojlarini qondirish uchun 
sarflangan vaqt. Bu vaqt ishlab chiqarish va dastgoh xususiyatlaridan kelib chiqib 
aniqlandi. Ogir va tez toliqtiruvchi ishlarda tanaffuslar va dam olish uchun vaqt ko‘zda 
tutiladi. Ishchining jismoniy ehtiyojini qondirish uchun sarflangan vaqt operativ vaqtga 
nisbatan foizlarda aniqlanib, 2-3% ni tashkil etadi. 
 
1.3.3-§. Texnologik jarayonning iqtisodiy samaradorligi 
Minimal tannarxga asoslangan variantlarni taqqoslash, ya‘ni taqqoslanuvchi 
variantlar o‘zini bajarilishi uchun qo‘shimcha kapital qurilishga sarflanuvchi 
mablag‘ni talab etmasa o‘tkaziladi.
Bu holda, iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: 
E=(C
b
+C
y
)*B
y
 
bunda, C
b
,C
y
, - bitta detalni bazaviy va yangi texnologiya bo‘yicha tayyorlash tannarxi: 
B
y
.—yangi texnologiya bo‘yicha detallar chiqarish hajmi, dona. 
Agar yangi TJ qo‘shimcha kapital xarajatni talab etsa, variantlarni taqqoslash 
xarajat yig‘indilarini taqqoslash yo‘li bilan olib borilishi kerak: 
Y=C+K 
bunda: K — berilgan TJ bo‘yicha kapital xarajat. Y — yig‘indi xarajat, har qaysi 
taqqoslanuvchi variant uchun aniqlanadi. Minimal xarajatli Ymin variant eng yaxshisi 
deb tan olinadi. Eng yaxshi variantni tatbiq etishdagi yillik iqtisodiy samaradorlik 
taqqoslanuvchisi bilan taqqoslash bo‘yicha shu variantlar xarajatlarining yig‘indilari 
ayirmasi bilan aniqlanadi: 
E
y
=Y
i
-Y
min
 
Muhim farqlanishlardan taqqoslanuvchi variantlar chiqarish hajmi. mahsulot 
sifati bo‘yicha va variantni amalga oshirish muddati bo‘yicha taqqoslanuvchi bo‘yicha 
oshgan, unda mahsulot tannarxi va bazaviy variant bo‘yicha qo‘yilgan kapital mablag‘ 
chiqarish hajmini yangi texnologiya bo‘yicha qayta hisoblash kerak: 
E
y
=(C
b
+K
b
)*(B
y
+B
b
)-(C
y
+K
y
). 

---

bunda. C
b
,C
y
 - bazaviy va yangi texnologiyalar bo‘yicha detallar chiqarish hajmining 
tannarxlari; K
b
, K
v
- bazaviy va yangi texnologiyalar bo‘yicha sarflanadigan kapital 
mablag‘lar; B
b
, В
y
 - bazaviy va yangi texnologiyalar bo‘yicha detallar chiqarish hajmi. 
Yillik iqtisodiy samaradorlikka qo‘shimcha qilib yangi variant bo‘yicha 
texnologik ta‘minot vositalari (TTV) uchun yillik hisobli qoplash muddati This ni 
aniqlash maqsadga muvofiq: 
This=(Ky-Kb)(Cb-Cy). 
Qoplash muddatini shunday muddat bilan solishtiriladiki, u korxona uchun, 
davlat, bank va qaysidir boshqa tashkilotlar TJ eskizini takomillashtirish yoki yangisini 
ishlab chiqish uchun kerakli zarur vositalarni ajratishi mumkin. 
1.3.4-§. Texnik me‘yor tushunchasi