Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

3-rasm. 2021-yilda asosiy sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi
3-rasm 2021-yilda asosiy sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning yalpi ichki mahsulotdagi (YaIM) ulushini, xarid qobiliyatini hisobga olgan holda ko‘rsatadi. O‘sha yili Xitoyning jahon yalpi ichki mahsulotidagi (YaIM) ulushi taxminan 18,56 foizni tashkil etdi.
Natijada qit'alar bo‘ylab mehnat taqsimoti Shimoliy-Janub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tafovutiga to‘g‘ri keladi, bu erda Shimolda - dunyo aholisining to‘rtdan bir qismi - dunyo daromadining beshdan to‘rt qismini, janubda esa - uchtasini nazorat qiladi, dunyo aholisining to‘rtdan bir qismi - dunyo daromadining beshdan bir qismiga ega.
YXMT - bu milliy iqtisodiyotlar bilan aloqalar uzilganligi sababli fazoviy mehnat taqsimoti. Rivojlanmagan iqtisodlar ilgari minerallar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib beruvchi sifatida jahon iqtisodiyotiga qo‘shilgan. O‘shandan beri u ushbu turdagi iqtisodiyotlarga ko‘proq ishlab chiqarishni qo‘shdi. Bu bilan "global sanoat siljishi" sodir bo‘ladi, ya'ni ishlab chiqarish jarayonlari rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga ko‘chiriladi. Kompaniyalar mahsulotlarni ishlab chiqarish va yig‘ish uchun arzon narxlardagi joyga muhtoj. Rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga qaraganda ancha past narxlarda ishlab chiqarishga qodir.
YXMT da shimol dunyo daromadining 3/5 qismini, janub esa taxminan 1/5 qismini nazorat qiladi.
2.2. Xalqaro savdo va mehnat taqsimotining hududlar kesimida dinamik rivojlanish tahlili
2020-yilda COVID-19 pandemiyasining boshlanishi, global savdo, tovar va xizmatlarga yangi xavf-xatarlar olib keldi, natijada global iqtisodiyotning sekinlashishi, barqaror inflyatsiya, pul-kredit siyosatining keskinlashuvi kuzatildi. Bu jarayonlarga Ukrainadagi urushning davom etayotganligi ham aks tasir bermoqda. Oktyabr oyida JST tovarlar bo‘yicha prognozini pasaytirdi. 2023-yilda savdo o‘sishi hajm jihatidan 1,0 foizga yaxshilandi. 2022-yil fevral oyida boshlangan urush og‘ir vaznga ega bo‘ldi. Jahon savdosida tovar narxlarining keskin o‘sishi va g‘alla, gaz va o‘g‘itlar kabi muhim tovarlarga kirishda uzilishlar sodir bo‘ldi. 2022-yilning yarmi jahon savdosining so‘nggi tendentsiyalariga oydinlik kiritadi.
Jahon savdosi qiymati jihatidan 26 foizga o‘sdi. 2021-yil - taxminiy o‘rtacha narxlarning 15 foizga oshishi bilan global tovar savdosi hajmidagi farq 9,8 foizga o‘sgan. Yildan-yilga kuchli o‘sish ayniqsa temir va po‘lat (+60 foiz) va kimyoviy moddalar (+26 foiz) kabi asosiy ishlab chiqarish vositalarida kuzatildi.
2021-yilda savdo xizmatlarining jahon savdosi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 16 foizga o‘sdi, bu transportga bo‘lgan talabning tiklanishi bilan bog‘liq. Xizmatlar (+35 foiz) va boshqa xizmatlarning barqarorligi (+12 foiz), shu jumladan, raqamli texnologiyalar orqali moliyaviy va biznes xizmatlari ko‘rsatildi.
Raqamli yetkazib beriladigan xizmatlar 2021-yilda 3,71 trillion AQSh dollarini tashkil etadi, bu 2019-yilga nisbatan 30 foizga yuqori. Bular - masofaviy ishlash, o‘rganish va o‘yin-kulgi uchun juda muhim edi. Biroq, yil davomida ijobiy o‘sishga qaramay, sayohat bilan bog‘liq xarajatlar sayohat cheklovlari sifatida 2019-darajasidan 57 foizga past bo‘lib qoldi, yil davomida faqat qisman yengillashtirildi. Natijada jami xizmatlar va savdo pandemiyadan oldingi darajadan 5 foiz past bo‘lib qoldi.
Eng kam rivojlangan mamlakatlardan (LDC) tovarlar eksporti 2021-yil jahon oʻrtacha koʻrsatkichidan biroz yaxshiroq natija koʻrsatdi (+26,9 foizga nisbatan +26,6 foiz), lekin LDC eksporti tijorat xizmatlari ortda qoldi (+9 foizga nisbatan +17 foiz). Xizmatlarning nisbatan kichik ulushini hisobga olgan holda LDC eksport savati, LDCning jahon tovarlaridagi ulushi va xizmatlar eksporti 2020-yilda 0,93 foizni tashkil etdi. 2021-yilda oraliq tovarlar savdosi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 28 foizga o‘sdi, keyin esa taxminiy o‘sish kuzatildi. Global miqyosdagi qiyinchiliklarga qaramay 2022-yilning 1-choragida 10 foizlik o‘sish kuzatildi⁴.
Janubiy va Markaziy Amerika 2021-yilda tovar savdosining qiymati bo‘yicha 37,7 foizga o‘sishni qayd etdi. Bu hududlar bo‘yicha eng yaxshi ko‘rsatkich. Bu asosiy tovarlar narxi, yoqilg‘i, don va asosiy metall kabilarning ko‘tarilish bilan bog‘liq edi.Bu mintaqa asosan Mustaqil davlatlar Hamdo‘stligidan, Afrika va Yaqin Sharqdan import qiladi.
Tovar eksporti. Yoqilg‘i va tog‘-kon sanoati mahsulotlarining jahon eksporti dunyodagi 26 foizlik o‘sishga boshqa mahsulotlar guruhiga qaraganda ko‘proq hissa qo‘shdi. Tovar savdosida eng kam ko‘rsatkich MDH davlariga to‘g‘ri keladi.