Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

Kurs ishining dolzarbligi. Asr boshida globallashuv:ilmiy-texnologik inqilob, sanoat ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiya ta’sirida xalqaro savdo va mehnat taqsimotida salmoqli o‘zgarishlar sodir bo‘lgan bo‘lsa, pandemiya shuningdek Rossiya-Ukraina urushi ham mamlakatlar iqtisodiyotiga ko‘plab inqirozlar olib keldi. Bu xalqaro savdo va mehnat taqsimotiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi va haligacha dolzarbligini saqlab kelmoqda
Kurs ishining maqsadi. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining xalqaro savdo va mehnat taqsimotiga ta’sirining eng muhim jihatlarini tahlil qilishdan iborat. Shuningdek, ushbu kurs ishi xalqaro savdo va mehnat taqsimotiga oid nazariyalar evolyutsiyasini ham o‘rganadi.
Kurs ishining asosiy vazifalari:

• 
  Xalqaro savdoning jahon xo‘jaligi tarkibidagi o‘rnini aniqlash;
  
• 
  Funksiyalari va rolini ochib berish;
  
• 
  Mexanizmining xususiyatlarini tahlil qilish;
  
• 
  Ishchi kuchi bozorining rivojlanishining asosiy jihatlarini ko‘rib chiqish;
  
• 
  Globallashuvning xalqaro savdo va mehnat taqsimotiga ta’sirini o‘rganish.
  

Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati qismidan iborat.


1-BOB. XALQARO SAVDONING KLASSIK NAZARIYALARI VA ULARNING XUSUSIYATLARI

1. 
   Xalqaro savdo va mehnat taqsimoti tasnifi
   

Xalqaro savdo - bu ikki yoki undan ortiq mamlakatlar o‘rtasidagi savdo. Xalqaro savdoning mohiyati ixtisoslashuv hisoblanadi. Ya'ni, mamlakat qaysi narsalarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lsa, u boshqalarga nisbatan eng katta ustunlikka ega. Bunday ixtisoslashuv ko‘proq hajmga olib keladi. Xalqaro savdoning ma'nolari keng:
1. Xalqaro savdo tashqi savdo deb ham ataladi. Bu ikki yoki undan ortiq mamlakatlar o‘rtasidagi savdo;
2. Uy savdosi singari, xalqaro savdo ham jismoniy shaxslar, xususiy shaxslar tashkilotlar, hukumatlar, xususiy tashkilotlar o‘rtasida tovar ayirboshlashni o‘z ichiga oladi;
3. Tovarni boshqa davlatga yetkazib berish yoki sotish eksport deyiladi, aksincha bo‘lsa imort savdosi deyiladi.
Ba'zi mamlakatlar o‘zlariga kerak bo‘lganidan ko‘proq ishlab chiqaradilar, boshqalari esa ularni qondirish uchun yetarli darajada ishlab chiqara olmaydi.
Masalan, Uganda ko‘proq qahva va paxtaga ega, ammo bug‘doy, qalampir,
tuz va boshqalar yetishtirilmaydi. Kanadada esa ortiqcha bug‘doy bor, Hindistonda choy, Avstraliya jun ishlab chiqaradi, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik va import uchun to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lish uchun eksportga ehtiyoj bor. Shuningdek, tabiatdagi farqlar, ya’ni relyef, tuproq, iqlim va geologiya mamlakatlarni ixtisoslashishga majbur qiladi. Ular o‘z chegaralarida ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan narsalarni ko‘paytirishadi va ular qila olmaydigan narsalarni boshqa mamlakatlardan sotib olishlari mumkin yoki iqlim va boshqa sharoitlar mos bo‘lsa-da, ishlab chiqarish tannarxi ham yuqori bo‘lishi mumkin. Keyingi o‘rinlarda madaniyat va malakalardagi farqlarni keltirib o‘tiladi. Ba'zi mamlakatlarda maxsus ko‘nikmalarga ega odamlar guruhlari va ixtirochilik qobiliyatiga ega insonlar bor. Masalan, Yaponiya avtomototransport vositalarini ishlab chiqarishda malakali, Shveytsariya esa bunga ehtoyoji bor va Yaponiya tufayli o‘z ehtiyojini qondiradi.
Ishlab chiqarish omillarining notekis taqsimlanishi mamlakatlarni o‘zini o‘zi ta'minlay olmaydi. Demak, xalqaro savdo mamlakat ichida tovar tanlashni oshiradi va odamlarning turmush darajasini yaxshilaydi.
Mamlakatda ma'lum tovarlar va xizmatlarning mavjudligi va talabining yo‘qligi xalqaro savdoga ehtiyojni yuzaga keltiradi. Mamlakat o‘z mamlakatida mavjud bo‘lmagan, ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar evaziga ortiqcha ishlab chiqarilgan tovarlarni eksport qilishni tanlashi mumkin. Masalan, bir mamlakat tropik mamlakat bo‘lib, ekzotik mevalar va gullar uchun mo‘tadil mamlakat hisoblanadi va boshqa mamlakat bilan guruch va boshqa tropik ekinlarni almashishi mumkin.
Faktorlar, resurslar, talablar, texnologik yutuqlar, mehnat va tadbirkorlik qobiliyatlaridagi farqlar xalqaro savdoga olib keladi. Global savdo mamlakatlar va ularning iste'molchilariga turli xil tovarlar va xizmatlarga ta'sir qilish imkonini beradi. Ma'lumki, tashqi savdo jarayonida qabul qilingan iqtisodiy siyosat va qarorlar siyosatga, hukumat aralashuviga va mamlakat aholisining turmush darajasiga ta'sir qiladi. Xalqaro savdo daromadlar va xarajatlarning katta hissa qo‘shadigan omilidir.
Xalqaro savdoga bir nechta omillar ta’sir etadi.
Inflyatsiya ta'siri - ichki iqtisodiyotda inflyatsiya hukmron bo‘lganda (tovar va xizmatlar narxining oshishi), odamlar chet el tovarlarini iste'mol qilish va sotib olishni tanlashi kutilmoqda, bu esa importning ko‘payishiga va eksportning pasayishiga olib keladi.
Milliy daromadning ta'siri - milliy daromadning o‘sishi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadning oshishini anglatadi. Bu iste'molchilarning turmush darajasi va talabining o‘sishini anglatadi, bu esa xorijdagi tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabda aks etadi.
Hukumat cheklovlarining ta'siri - hukumat turli sabablarga ko‘ra savdoga cheklovlar qo‘yish uchun javobgardir - sog‘liq, xavfsizlik, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va hokazo. Bu cheklovlar xalqaro savdoning asosiy qismiga ta'sir qiladi.
Valyuta kursining ta'siri – valyuta kursi - bu bir davlat valyutasining boshqa davlat pul birligidagi narxi. Valyuta kurslarining o‘zgarishi import qilinadigan tovarlar narxiga, foiz stavkalariga va inflyatsiyaga ta'sir qiladi. Valyuta kursining oshishi amortizatsiyaga olib keladi, eksport arzonlashadi, import esa qimmatlashadi. Valyuta kursining pasayishi qimmatlashishiga olib keladi, eksport qimmatlashadi, import esa arzonlashadi.
Geografik joylashuv - iqlim, joylashuv va tabiiy resurslarning mavjudligi mamlakatning savdo qulayligi va samaradorligiga ta'sir qiluvchi muhim omillardir.
Iqtisodiy rivojlanish darajasi - rivojlanayotgan/rivojlanayotgan davlatlarga qaraganda yuqori darajada rivojlangan va sanoatlashgan mamlakat xalqaro savdoda ishtirok etish uchun ko‘proq imkoniyat va imkoniyatlarga ega.
Raqobatbardoshlik - mamlakat qanchalik raqobatbardosh bo‘lsa, ular shunchalik samarali va tejamkor bo‘ladi, shuning uchun mahsulot va xizmatlar bilan jahon bozorini egallaydi.
Globallashuv - So‘nggi to‘rt o‘n yillikdagi zamonaviy tendentsiyalar xalqaro savdo va globallashuvning o‘sishini ta'kidladi. Globallashuv jahon iqtisodiyoti, hukumatlari va odamlarining integratsiyalashuvi va o‘zaro ta'siriga olib keldi, bu texnologiya, logistika, kapital va kommunikatsiya oqimining ortishi va hukumatlar tomonidan savdo to‘siqlarining kamayishi bilan ajralib turadi
Xalqaro savdoning bir nechta afzalliklari bor. Misol uchun, xalqaro savdo xalqaro ixtisoslashuv va qiyosiy ustunlikka yordam beradi. Xalqaro savdo ortiqcha ichki mahsulot uchun bozorlarni topadi va yaratadi. Shuningdek xalqaro savdo ichki iqtisodiyotda ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lmagan muhim va noyob tovarlar va xizmatlarning importi va mavjudligini osonlashtiradi. Xalqaro savdo valyuta daromad olishning muhim vositasi, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun rivojlanayotgan savdoni amalga oshirish imkoniyatidir. Xalqaro savdo mamlakat fuqarolarining hayot sifati va turmush darajasini oshiradi va oshiradi. Raqobatbardosh narxlarda bozorlar hajmining oshishi tufayli tovarlarda ko‘proq tanlov mavjudligi mavjud. U bozorlarda raqobatni kuchaytiradi. Ishlab chiqaruvchilar jahon bozorida raqobatlasha oladigan sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga ishonch hosil qiladi, investitsiyalar, birja savdosi, brokerlik, ko‘chmas mulkni rivojlantirish va boshqalar uchun imkoniyatlarni oshiradi, texnologiya va kapitalni rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga o‘tkazishga yordam beradi, bu esa yirik ishlab chiqarishga olib keladi. Xalqaro savdo ish joylarini yaratadi va global bozor hajmining o‘sishi bilan ishsizlik darajasini pasaytiradi, xalqaro savdo narxlarni barqarorlashtiradi, samaradorlikni oshiradi, transport va aloqa vositalarini rivojlantiradi, xalqaro aloqalar, hamkorlik va tushunishni oshiradi.
Afzalliklari bilan bir qatorda xalqaro savdoning kamchiliklari ham bor. Masalan, xalqaro savdo eski va xorijiy firmalar bilan raqobatlasha oladigan tajriba va resurslarga ega bo‘lmagan mahalliy sanoat va startaplarga tahdid soladi. Tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchi davlatlar va korxonalar kutilmagan global hodisalarga nisbatan zaifdir. Noqulay hodisalar talab, taklif va bandlikka salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, koronavirus pandemiyasi jahon savdosiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, uni to‘xtatib qo‘ydi. Strategik resurslar importi bo‘yicha xalqaro savdoga haddan tashqari qaram bo‘lgan mamlakat milliy xavfsizlik va liberal iqtisodiyotga tahdid solishi mumkin bo‘lgan eksportchilar tomonidan manipulyatsiya va nazorat qilinishiga moyil. Masalan, Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan davlatlarining aksariyati Yevropa davlatlari tomonidan manipulyatsiya qilingan va mustamlaka qilingan.
Xalqaro savdo atamasi bilan mehnat taqsimoti atamasi doimo yonma-yon keladi. Mehnat taqsimoti – ishchilar ixtisoslashishi (mutaxassisligi) uchun har qanday iqtisodiy tizim yoki tashkilotdagi vazifalarni ajratishdir¹. Shaxslar, tashkilotlar va davlatlar ixtisoslashgan qobiliyatlarga ega yoki ularga ega bo‘lib, o‘zlarining imkoniyatlaridan tashqari, boshqalarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun kombinatsiyalar hosil qiladilar yoki savdo qiladilar. Ixtisoslashgan qobiliyatlar asbob-uskunalar yoki tabiiy resurslarni, shuningdek, ko‘nikmalarni o‘z ichiga olishi mumkin va birgalikda harakat qiladigan bunday aktivlarni tayyorlash va kombinatsiyasi ko‘pincha muhimdir. Masalan, tashkilot maxsus asbob-uskunalar sotib olish va malakali operatorlarni yollash yoki o‘qitish yo‘li bilan ixtisoslashgani kabi, shaxs asboblar va ulardan samarali foydalanish ko‘nikmalarini egallash orqali ixtisoslashishi mumkin. Mehnat taqsimoti savdo motivi va iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlik manbai hisoblanadi. Mehnat taqsimoti vazifalarning segmentatsiyasini anglatadi, bunda har bir shaxs ishlab chiqarish jarayonining muayyan qismiga e'tibor qaratadi. Dastlab 1776 yilda Adam Smit o‘zining "Xalqlar boyligi" kitobida mexnat taqsimotiga e’tibor qilgan, u misol sifatida igna zavodidan foydalangan. Unda u jarayonning qanchalik murakkab bosqichlari borligini qayd etdi. Avvalo, kimdir simni tortib, keyin uni to‘g‘rilab, keyin uni kesishi kerak. Keyin ular uni ishora qilishlari kerak, keyin esa boshning yuqori qismini maydalashlari kerak. Nisbatan murakkab vazifalar to‘plamida Smit mutaxassislikning afzalliklarini ta'kidladi. Bu g‘oya har bir inson o‘z rolida yuqori malakaga ega bo‘lish uchun ma'lum vaqt sarflashi kerakligidan kelib chiqadi.
Mehnat taqsimotining bir nechta afzalliklari bor. Mehnat taqsimoti rivojlangan dunyoda keng tarqaldi. Buni bugungi kunda ko‘pchilik iste’mol tovarlarida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, iPhone korpusi, batareyasi, ekrani va mantiqiy platasi kabi qismlarni talab qiladi. Bularning hammasi ham Apple tomonidan ishlab chiqarilgan emas. Firma katta mutaxassisliklarga ega bo‘lgan alohida kompaniyalarni talab qiladi. Ular orasida kamera ishlab chiqaruvchi Yaponiya firmalari, akselerometr ishlab chiqaruvchi nemis firmalari, uning audio chipini ishlab chiqaruvchi AQSh va akkumulyator va uni yig‘ish bo‘yicha Xitoy kompaniyalari bor. Mehnat taqsimotining ko‘plab afzalliklari bor, shuning uchun ham odatiy holga aylangan.

2.