Ишнинг умумий тавсифи

Download 0.93 Mb.

bet	37/51
Sana	20.12.2022
Hajmi	0.93 Mb.
	#1037808

1 ... 33 34 35 36 37 38 39 40 ... 51

Bog'liq
2 5474308213891409179

3.1. Anafora
^{Anafora deb nomlanuvchi}^{ushbu usul misra, matn boshidagi so‘zning parallel holda takroridan iborat bo‘lib, nutq figurasi deb ham yuritiladi}^¹^{. Anafora ba’zi manbalarda boshlang‘ich so‘z takrori deb ham yuritiladi. Boshlang‘ich so‘z takrori so‘zlovchining hayajoni va diqqati qaratilgan tushunchani ko‘rsatadi va ifodalilikni oshiradi, parallelizmni mustahkamlaydi}^²^.
^{Anaforalar turli ilmiy manbalarda bir-birini inkor etmaydigan muayyan fikrlar bilan ta’riflanadi: A.Hojiev anaforani quyidagicha ta’riflagan: “Anafora (yun. anaphora – yuqoriga chiqarish). Parallel tuzilgan nutq parchalari (mas., misralar) boshida aynan bir unsurning takrorlanishidan iborat uslubiy qo‘llanish. Zid. Epifora”}^³^{. “Anafora – she’riy misralarning boshida yoki nasriy asardagi gaplarning oldida bir xil jaranglagan tovush, ohangdosh so‘z va iboralarning takrorlanib kelishi”}^⁴^.
^{Shunday qilib, anafora misralar boshidagi yoki nasriy asarlarda jumlalar oldidagi tovush, so‘z, so‘z birikmasi va gap takroridir. U.To‘ychiev anafora (boshlang‘ich so‘z takrori)ning fonetik, leksik, sintaktik, strofik turlarini farqlaydi}^⁵^{. Ushbu tahlillar qatorini yana quyidagi talqin bilan to‘ldirish mumkin: “Anafora (gr. anaphora-yuqoriga chiqarish so‘zidan) – stilistik figuralardan biri bo‘lib, misralarning boshida yoki prozaik badiiy asarlardagi gaplarning oldida bir xil jaranglagan tovush, ohangdosh so‘z yoki iboralarning takrorlanib kelishi”}^⁶^.
^{Anafora qat’iy tizimli takrorlardan biri}^dir^{. Chunki anaforada qanday birlik takrorlanishidan qat’i nazar}^,^{she’riyatda misralar boshida, nasrda gaplar boshida takror keladi.}
^{Mirtemir she’riyatida takrorning ko‘plab turlari mavjud bo‘lib, anafora takrori}^{badiiy-uslubiy usullardan}^biridir.^{Shoir she’riyatida anaforani hosil qiluvchi birliklar – tovush, so‘z va so‘z birikmasi bo‘lib, bunday takrorlar ma’lum bir bandda, umuman, she’rda yuzaga kelgan. Band doirasidagi anaforalarda bandning turli misralari boshida takrorlar mavjud bo‘lsa, she’rning turli qismlarida qaytarilgan birliklar she’r miqyosidagi anaforani hosil qilgan. G.Rixsieva “Anafora misrada qayd etilgan fikrning eng keskin, ta’kidlangan nuqtasini ifoda etar ekan, u albatta, mantiqiy urg‘u bilan bog‘liq bo‘ladi. Mantiqiy urg‘u gapning yangiligi (yoki yangilik o‘rami)da aks etadi”}^¹^{, deydi.}
^Mirtemir^o‘z^{she’rlarida anafora takroridan}^mohirona^{foydalangan. Bunday she’rlar sirasiga shoirning}^“^{Qo‘shiqlarim, siz uchun hijolatlik emasman}^...”^,^“^{Xolniyozga bag‘ishlaganim}^”^,^“^Suhbat^”^,^“^{Salom xat}^”^,^“^Hamshahar^”^,^“^{Bog‘ ko‘cha}^”^,^“^Kenjatoy^”^,^“^Kipriklarim^”^,^“^{Qor qo‘msash}^”^,^“^Oboy-boboy^”^,^“^Ko‘nglim^”^,^“^{Tuproq to‘g‘risida}^”^,^“^{Ko‘zlaringdan o‘rgulay, qarab qo‘y qiyo...}^”^,^“^{Tag‘in tuproq to‘g‘risida}^”^,^“^Yodgorlik^”^,^“^Qayda?^”^,^“^{Yil boshi orzulari}^”^{kabi o‘nlab she’rlarini kiritishimiz mumkin.}
^Mirtemir^“^{Qo‘shiqlarim, siz uchun hijolatlik emasman...}^”^she’rida^siz^{anaforasini qo‘llagan. Anafora takrori apostrofa asosida yuzaga kelgan. Chunki shoir murojaat qilayotgan}^siz^{– sh}^{oirning she’rlari, qo‘shiqlari.}^“^Apostrofa^–^{(yunoncha apostrophe}^–^{og‘ish) jonlantirishning bir ko‘rinishi bo‘lib, jonsiz narsa yoxud hodisalarga xuddi jonli narsa-hodisalardek murojaat qilinadi yoki o‘zi yo‘q shaxsga xuddi bordek qaraladi}^”^²^{. Uch band (12 misra)dan iborat she’rda}^siz^{so‘zi yetti marta qo‘llanib, shundan oltitasi anafora shaklida takrorlangan. Har bir takrorda, ya’ni takrordan takrorga bu so‘zning qimmatiy ma’nosi kengayib, misralarning ta’sirchanligi ortib borgan:}
^{Qo‘shiqlarim, siz uchun hijolatlik emasman,}
^Siz^{o‘tgan yo‘llarimsiz, kechgan daryolarimsiz.}
^Sizni^{men oltinga ham, kumushga ham bermasman,}
^Siz^{mening tansiq g‘aznam, ezgu dunyolarimsiz.}

^{Mening dardim-darddoshim, ilinjim, ko‘ngil tinchim,}
^Siz^{bilan tirikman-da, mening qalb cho‘g‘im siz-ku!}
^{Mening oltmish besh yoshim-g‘ussalarim, sevinchim,}
^{Eng yorug‘ xayollarim, mening bor-yo‘g‘im siz-ku!}

^Siz^{mening qalqonimsiz. Tayanchim, tog‘ bardoshim.}
^Siz^{borsiz-cho‘chitolgay na do‘zax va na ayoz.}
^{Faqat, faqat xalqimga egilur mag‘rur boshim,}
^{Xalqimning o‘zi bermish soz axir, bu jarang soz...}^{(I. 8)}
^{She’rning birinchi bandi uch (ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi) misrada, ikkinchi bandi bir (ikkinchi) misrada, uchinchi bandi ikki (birinchi va ikkinchi) misrada}^siz^{so‘zi anafora takrorini hosil qilgan. She’rdagi bu anafora ta’sirchanlikni oshirib, jamlash, umumlashtirish ma’nolarini ifodalagan. Lirik qahramonning}^{butun borlig‘i}^,^{g‘ussasi, sevinchi, o‘tgan yo‘li, kechgan daryosi, tansiq g‘aznasi, ezgu dunyolari, dardi, ilinji, ko‘ngil tinchi, tirikligi, qalb cho‘g‘i, bor-yo‘g‘i, qalqoni, tayanchi, bardoshi, himoyachisi, mag‘rur boshi, oltmish besh yoshi, butun umri davomidagi kechinmalari}^{she’rlaridan iborat.}
^{Ko‘rinib turibdiki, she’rdagi asosiy g‘oya}^siz^{vositasida amalga oshgan. She’riyat shoir hayotining mazmuniga aylanib bo‘lgan. U she’rlarini baxti deb bilgan. Shoir she’rlariga nisbatan}^siz^{deb murojaat qilishi ham uning she’riyatga bo‘lgan hurmati va yuksak darajada qadrlashidan dalolat beradi.}
^{Shoirning she’rlari qalb qo‘ridan yaralgan. Ularning har biri – shoir hayotining ma’lum bir bo‘lagi. Mirtemir ularga ichki tug‘yonini singdirgan. Jumladan, “Tag‘in tuproq to‘g‘risida” she’rida}^{roziman shu, hali men,}^{shu tuproq}^{anaforalari qo‘llangan.}^{She’rning dastlabki bandida lirik qahramonning shu tuproq, shu yurt farzandi ekanligidan rizolik alomati kuzatiladi. Yurt}^–^bu^{eng avvalo shoir tug‘ilib o‘sgan tuproq,}^o^{na zamin. Bu anafora takrori orqali ta’kidlan}^gan:
^{Roziman shu}^{yurtda tug‘ilganimdan,}
^{Ona tuprog‘imda-da! Ha, ona tuproq,}
^{Yetti iqlim intiq, jonona tuproq,}
^{Roziman shu}^{loyda yo‘g‘rilganimdan.}^{(II. 208)}
^{“Tuproq to‘g‘risida” deb nomlanuvchi she’rni oldingi boblarda tahlil qilgan edik. Shoirning “Tag‘in tuproq to‘g‘risida” she’ri ham ma’no jihatdan oldingi she’riga juda yaqin bo‘lsa-da, o‘zgacha tasvir mavjud. Bu esa takror so‘z va birikmalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. She’rning uchinchi bandidan boshlab}^{hali men}^{anaforasi takror qo‘llanib, ketma-ket besh bandda 15 marta takrorlangan. Bu takrorlar vositasida shoir ulgurmagan ishlari talay ekanligini ta’kidlaydi:}
^{Hali men}^{minmagan gijing tulpor mo‘l,}
^{Hali men}^{quvmagan ohu ham ancha,}
^{Hali men}^{chalmagan cholg‘u ham ancha,}
^{Hali men}^{inmagan o‘ngir mo‘l, g‘or mo‘l.}

^{Hali meni}^{kutar ne-ne dasturxon,}
^{Hali men}^{ichmagan qimiz limmo-lim,}
^{Hali men}^{kechmagan dengiz limmo-lim,}
^{Hali meni}^{kutar butun-butun non.}^{(II. 208-209)}
^{Ko‘rinib turibdiki, har ikkala bandda}^{hali men}^{anaforasi takrorlanib, misralardagi ma’noni umumlashtirgan. Bu esa shoirning yozishi kerak bo‘lgan she’rlariga ishora. Shoir yozishi kerak bo‘lgan asarlari, qilishi kerak bo‘lgan ishlari ko‘p ekanligini ta’kidlaydi. Shoir uchun shu tuproq qadrli, shu zamin muqaddas. Chunki ota-bobolari hoki ham shu tuproqda, o‘zi ham shu tuproqda o‘sib ulg‘aydi. Bu}^{shu tuproq}^{takrorida birma-bir yoritilgan.}^{Shu tuproqning}^muqaddasligi^ta’kidlan^gan^{. Bu esa}^o^na^-^Vatan^{ning yagonaligi hamda}^{muqaddasligining yorqin ifodasidir. Shuningdek}^{, shoir Vatanning bir parchasi bo‘lmish}^{o‘zi tug‘ilib o‘sgan qishlog‘ini, ajdodlari hoki yotgan tuprog‘ini tasvirlagan}^:
^{Shu tuproqda}^{o‘tdi g‘arib go‘daklik,}
^{Shu tuproqda}^{o‘tdi sho‘x o‘smirligim.}
^{Shu tuproq-la}^{mangu qalbdan birligim,}
^{Yorug‘ bugunligu soz kelajaklik}^.^{(II. 209)}
^{Bu kabi takrorlar shu zaminni yanada ulug‘laydi.}^{She’r xotimasida ona tuproq madhi quyidagicha tasvirlangan:}
^{Qaylarda yurmayin, yagona armon,}
^{Shu tuproqda qolsin tuprog‘im.}^{(II. 209)}
^Xotimadagi^tuproq^{so‘zi badiiy mantiqni to‘la ifodalashga ko‘maklashgan.}^{Tuproq – bu qishloq, tuproq – el-yurt, tuproq – shoir jismi.}^{Shu so‘z,}^ya’ni^tuproq^{obrazi bu o‘rinda ko‘p qirrali, serma’no, ochiq va tagma’noli badiiy vosita. Bu obrazli tasvir kitobxon nazdida lirik qahramonning butun ichki tuyg‘ulari, hasrat, armon va hislarining ishonchga to‘la tabiiy bir poetik ifodasiga aylangan. Shoirning qat’iy irodasi, hayotga bo‘lgan yuksak optimizmi kitobxonda g‘urur uyg‘otadi, istiqbolga ishonch bilan qarash hissini ta’kidlaydi.}
^{Mirtemir she’rlarida ona yurt mavzusi alohida bo‘rtib turadi. Shoirning vatanga bo‘lgan muhabbati ch}^{eksiz. Bu esa she’rlariga yo‘g‘rilgan.}^{Bu uning}^{urush yillarida yozilgan she’rlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mirtemir urush yillarida qo‘liga qurol olmadi. Dushmanga bo‘lgan nafratini, qas}^osiⁿⁱ^oq^qog‘ozga^tushirgan^{she’rlari orqali}^{namoyish va}ⁿ^a^{moyon qildi.}
^{Shoirning urush}^yillarida^yozgan^“^{Salom xat}^”^{she’rida anafora}^{vositasida dushmanga bo‘lgan nafrat, Vatanga bo‘lgan sadoqat yanada kuchaytirilgan va bu mazmun qayta-qayta ta’kidlangan. She’rning dastlabki misralarida undalmalar anafora takrorini hosil qilgan. Bu she’r jangchilar uchun madad, olqish, ularning dushmanga bo‘lgan nafratini kuchaytiruvchi badiiy chaqiriq edi:}
^{Ey siz,}^{o‘lkamizning dov o‘g‘illari,}
^{Ey siz,}^{botir yurtning mard bo‘g‘inlari,}
^{Ey siz}^,^{olovlarga mardona kirib,}
^{Mo‘r-malaxday dushman jazosin berib}^...^{(I. 263)}
^{She’rda anafora bilan o‘xshatish uyg‘unlashib ketgan. Shoir askarlarga qayta-qayta murojaat qilib,}^{Mo‘r-malaxday dushman jazosin bergin}^,^{deydi. Bunda Vatanga bo‘lgan muhabbat barchaning qalbida bo‘lishi kerakli}^{gi alohida ta’kidlangan va dushman bilan mo‘r-malaxday ko‘plashib, yopirilib kurashishga chorlaydi. (“Mo‘r-malax (f. chumoli + chigirtka): mo‘r-malaxday qumursqa va chigirtka kabi: ko‘plashib, yopirilib”}^¹^.)
^{Mirtemirning boshqa she’rlarida anafora she’rning turli qismlarida takror kelgan.}
^1.^B^{andning birinchi va ikkinchi misrasida:}
^Maqtaganim^{– janglarda qozonilgan shon,}
^Maqtaganim^{– yurtimning yulduzlaridir.}
^{Respublikaning dongdor qizi Tojixon,}
^{Hojaroy, Anorbonu, Qunduzlaridir.}^(I.¹⁶³⁾
²^{. Bandning birinchi va uchinchi misrasida}^:
^{Ko‘zlaringdan}^{o‘rgulay, qarab qo‘y qiyo,}
^{O‘shandoq sho‘x boqishga o‘lguncha bormen.}
^{Ko‘zlaringda}^{mehru ishq lovullar ayon,}
^{Jilmaygin, jilmaymasang chekkum ozor men.}⁽^II.¹⁸⁴⁾
^{3. Bandning birinchi va to‘rtinchi misrasida:}
^{Sen kechikding,}^{toqat toq bo‘ldi,}
^{Asta bordim buloq boshiga,}
^{Quloq soldim qushlar tovshiga,}
^{Sen kechikding,}^{tonggi choq bo‘ldi.}^{(III. 168)}
^{4. Bandning ikkinchi va uchinchi misrasida:}
^{Nihol bo‘ylaringni yashil yaproqlar,}
^Qadrlasak^{suluv qizlarday aziz.}
^Qadrlasak^{jo‘shqin sevgiday cheksiz,}
^{Chunki, beshigingiz bizning tuproqlar ...}^{(I. 144)}
^{5. Bandning ikkinchi va to‘rtinchi misrasida:}
^{Ko‘llar tiniqdan-tiniq,}
^Qandoq^{zebo oqquvlar,}
^{Ko‘zlar shahlo va qiyiq,}
^Qandoq^{barno ohular.}^{(III. 113-114)}
^{6. Bandning uchinchi va to‘rtinchi misrasida:}
^Mana^{olam sahnasi,}
^{Qadim guzargoh.}
^{Bir yon}^{– erk tantanasi,}
^{Bir yon}^{– teran choh.}^{(I. 196)}
^{7. Bandning birinchi, ikkinchi, uchinchi misralarida:}
^{Sen bo‘lmasang}^{qurib qolar mingbuloq,}
^{Sen bo‘lmasang}^{qayda O‘yiq va Muzbel?}
^{Sen bo‘lmasang}^{qayda suluv Ko‘kqiyo,}
^{Bariga yashillik bergan loyqa sel...}^{(I. 215)}
^{8. Bandning birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi misralarida:}
^Agar^{hurmat izlar bo‘lsang, kel yo‘lchi,}
^Agar^{himmat izlar bo‘lsang, kel yo‘lchi.}
^{To‘yim to‘kin, mehrim peshkash, yurt peshkash,}
^Agar^{jannat izlar bo‘lsang, kel yo‘lchi.}^{(II. 286)}
^{9. Bandning birinchi, uchinchi, to‘rtinchi misralarida:}
^Suvni^{to‘lqinlatib o‘q kabi uchar,}
^{O‘g‘lonni yamlamay yutmoq bo‘ladi.}
^Suv^{ostiga tushsa, yo‘lini to‘sar,}
^Suv^{ustiga qochsa, tutmoq bo‘ladi.}^{(I. 187)}
^{10. Bandning ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi misralarida:}
^{Mayli, ko‘klardan oshsin sho‘x suronlari,}
^{Bular – mening o‘lkamning}^erkalaridir.
^{Bular – mening o‘lkamning}^bolajonlari,
^{Bular – mening o‘lkamning}^bekalaridir!^{(I. 315)}
^{11. Bandning barcha misralarida takror qo‘llanishi:}
^{Vatan! – deb}^{borilsa, harb ketmas xato.}
^{Vatan! – deb}^{urilsa, zarb ketmas xato.}
^{Vatan! – deb}^{chopilsa, tig‘ ketmas g‘alat.}
^{Vatan! – deb}^{otilsa, o‘q o‘tmas g‘alat...}^{(I. 268)}
^{12. Bandning birinchi misrasidagi so‘z to‘rtinchi misrada, ikkinchi misrasidagi so‘z uchinchi misrada takrorlanadi:}
^{Shu tuproq}^{bexatar nafas olsin deb,}
^Kechmish^{onajonu xonumonidan,}
^Kechmish^{jonidan, aziz jonidan,}
^{Shu tuproq}^{zahardan omon qolsin deb.}^{(II. 303)}
^{13. Bandning birinchi va ikkinchi misralarida bir xil takror, uchinchi va to‘rtinchi misralarida ham bir xil takror keladi:}
^{O‘zbek tuprog‘ining}^{ko‘rkisan, dengiz,}
^{O‘zbek tuprog‘ining}^{ko‘rki bo‘lib qol.}
^{Elning g‘ururisan,}^{erkisan, dengiz,}
^{Elning g‘ururi}^{ham erki bo‘lib qol!}^{(III. 34)}
^{14. Bandning birinchi va uchinchi misralarida alohida, ikkinchi va to‘rtinchi misralarida alohida takror qo‘llanadi:}
^Nechun^{boqishlaringiz mungli va suzgin,}
^Shumikin^{ishq dostoni – jarangdor sevgi?}
^Nechun^{bir nafasdayoq yonoqlar so‘lg‘in,}
^Shumikin^{dil tug‘yoni – beqaror sevgi?}^{(I. 243)}
^{Anaforaning bandlar doirasidagi takrori ham turli shakllarda bo‘lib, ular ketma-ket ikki bandning birinchi misrasining bir xil birlik bilan boshlanishi, biror bandning so‘nggi misrasi keyingi bandning dastlabki misrasi shaklida takror kelishi kabi bir qancha shakllarda takrorlangan. Bunday takror she’r qismlari – bandlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’minlaydi va turli xil uslubiy vazifalar bajarib keladi.}
^{Mirtemir anaforaga majoziy ma’no yuklagan. Shu asosida she’r ma’nosini kuchaytirgan. Jumladan, shoirning “Kipriklarim” she’rida anafora takrorlari vositasida o‘zgacha bir holat yuzaga keltirilgan.}
^{Shoir “Kipriklarim”}she’rini yosh qalamkashlarga ataydi. She’rda kipriklarim so‘zi bir necha marta takrorlanib, unga qo‘shimcha ma’nolar yuklangan. Kipriklarim so‘zi she’rda, asosan, anafora shaklida takrorlangan:

Download 0.93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 33 34 35 36 37 38 39 40 ... 51