Ишнинг умумий тавсифи

Mehnat – she’r, nafosat va yaratguvchi...
Baxt-saodat chashmalari oqadi mehnat tufayli,
Haqiqat o‘z chiroqlarini yoqadi mehnat tufayli...
Mehnat!
Men seni quchay!..
Yuksaklarga uchay!..
She’r sochay!..
Tabiatning yashirin sirlarin ochay! (I. 15)
She’rda asosiy g‘oya mehnat so‘ziga singdirilmoqchi bo‘lgan va she’r davomida bu so‘z yigirma olti marotaba qo‘llangan. She’rdagi bunday nomukammallik mazmun va shakl o‘rtasidagi nomutanosiblikni keltirib chiqargan. Shunday bo‘lsa-da, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek shoir she’riyatida ijodiy o‘sish, g‘oyaviy mazmundorlik, badiiy tasviriy vositalarning qo‘llanishidagi mahorat she’rdan she’rga o‘tgan sari mukammallashib borgan.
Umuman olganda, Mirtemir she’riyatida eng mohirona qo‘llangan leksik badiiy tasviriy vositalardan biri takrirdir. Bu takror vositasi orqali she’rdagi ma’lum holatga, so‘zga, umuman til birligiga urg‘u beriladi va she’r davomida aynan shu tushunchaning mohiyati yoritiladi. Shu asosida she’rda aytilmoqchi bo‘lgan fikr konnotativ mazmun kasb etadi.


3.4. Epifora

Epifora – badiiy takror turlaridan biri. “Epifora (gr. yepi – so‘ng, phoros – olib boruvchi) so‘zlaridan olingan¹ bo‘lib, misralar oxiridagi tovush, so‘z yoki so‘z birikmasi takroridan iborat. “Epifora, deb yozadi J.Lapasov o‘z asarida, – takrorning bir turi bo‘lib, tovushlar tugallanishi ham deb yuritiladi”². Shuningdek, manbalarning yana birida: “Epifora – badiiy til vositalaridan biri bo‘lgan takror ko‘rinishlaridan biri, she’riy asarda so‘zlar yoki misralar oxirida ayrim unli yoki undosh tovushlarning takrorlanib kelishi” ³, – deb qayd etilgan.

O.S.Axmanovaning talqiniga ko‘ra, epifora nutq figuralaridan biri bo‘lib, so‘z yoki so‘z birikmasi bir yoki bir necha fraza oxirida keladi va she’riy nutqning ifodaviyligini kuchaytiradi⁴. A.Haydarov epiforani fonostilistik vositalardan biri sifatida talqin qilgan⁵.
U.To‘ychiev esa epiforaga quyidagicha ta’rif bergan: “Qofiyasiz misralar oxirida takrorlangan holda kelib, bayt yoki bandlarni uyushtiruvchi va ular oxirini eslatuvchi, bu bilan ritmik vazifani ham bajaruvchi, ifodalilik, xushohanglik va musiqiylikni orttiruvchi, biron tushuncha yo fikrni ajratib, ta’kidlab ko‘rsatuvchi so‘z va so‘zlar oxirgi so‘z takrori (epifora) deyiladi”⁶.
Epifora – she’riy misralar oxirida kelgan tovush, so‘z, so‘z birikmasining ohangdoshligi yoki takrori asosida uslubiy bo‘yoqdorlik hosil qiluvchi takror usulidir. Epifora qat’iy tizimli takror bo‘lib, misrada kelish o‘rniga ko‘ra anaforaga ziddir. Chunki anafora misra boshidagi so‘z yoki birikmasi takrori bo‘lsa, epifora – misra oxiridagi til birligi takrori. Shuningdek, anaforada misralar boshida ohangning ko‘tarilishi kuzatilsa, epiforada misralar oxiriga urg‘u beriladi yoki ohangning ko‘tarilishi yuzaga keladi. Natijada epiforada misra oxiriga tomon ohangning ko‘tarilishi yuzaga kelib, mantiqiy urg‘u ham shu takrorlanuvchi birlikka tushadi.
Epifora takrorning boshqa turlari singari hozirgi zamon o‘zbek she’riyatida keng qo‘llanmoqda. Buni Mirtemir ijodida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Mirtemir she’riyatida epiforaning turli xil shakllarini uchratamiz. Ular turlicha uslubiy ma’no ifodalab, she’riy misralarning o‘ziga xos jozibasini ta’minlagan. Shoirning “Onaginam” she’rida dastlab g‘ashlik so‘zi epifora shaklida takror qo‘llanadi:
Tovonimga chaqir tikanakday botguvchi – g‘ashlik,
Bedavo sizlovuqday sizlatguvchi – g‘ashlik.
Jigarimni qiymalab ahyon-ahyon,
Chuchvaraga chekkuvchi – g‘ashlik. (I. 366)
Yoki she’rning yana bir o‘rnida epifora quyidagicha qo‘llangan:
Jon bergan onamni ko‘rishimga ko‘zim yetsaydi,
Tizzasiga bir nafas bosh qo‘yishimga ko‘zim yetsaydi,