Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi

Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foyda = Tovar narxi - ATS, 
Olinadigan foydaning umumiy qiymati =  (Narx – ATS) 
*
 Q, 
Bu yerda Q – mahsulot miqdori. 
Umumiy pul 
tushumi 
Iqtisodiy yoki 
sof foyda 
Iqtidodiy 
yoki 
zimmadagi 
harajatlar (tashqi, 
ichki harajatlar, 
shu 
jumladan 
normal 
foyda 
ham) 
Buxgalterlik 
foyda (hisobot 
bo’yicha) 
Buxgalterlik 
foyda (hisobot 
asosida) 
harajatlar (faqat 
tashqi harajatlar) 

---

38 
Agar narx darajasi R2 dan past bo‘lsa (19-rasm), firma yopilishi lozim, 
chunki R1 narx darajasi doimiy xarajatlarni ham, o‘zgaruvchan 
xarajatlarni ham qoplamaydi. Firma ko‘rgan zarari uning yopilish 
holatidagi zararidan ko‘proqdir. 
19 –rasm. Firmaning xarajatlari va foyda o‘rtasidagi nisbat.
Narx darajasi R2 teng bo‘lgan holda firmaning faqat minimal 
miqdordagi o‘rta o‘zgaruvchan xarajatlar qoplanadi, doimiy xarajatlar 
o‘rni esa to‘ldirilmaydi. Demak firmaning faoliyatidan ko‘rgan zarari 
yopilish holatidagi zararga tengdir. R2 – R4 oralig‘idagi narx darajasida 
firma zarar ko‘radi, ammo u ishlagani ma’qul, chunki u holda 
o‘zgaruvchan xarajatlar hamda doimiy xarajatlarning bir qismi ham 
qoplanadi. Bu holatda firma ko‘rgan zarari uning yopilish holatidagi 
zarardan ko‘ra kamroqdir. 
R4 narxi minimal miqdordagi o‘rta umumiy xarajatlarni qoplaydi 
(ham o‘zgaruvchan, ham doimiy xarajatlarni), ya’ni firma normal foyda 
oladi. Agar narx darajasi R4 dan yuqoriroq bo‘lsa, firma qisqa muddatli 
davrda iqtisodiy foyda ko‘radi. 
Agar ichki xarajatlar buxgalterlik foydadan oshiq bo‘lsa, tadbirkor 
ishlab chiqarishni to‘xtatib, o‘ziga tegishli resurslarni boshqa muqobil 
yo‘nalishda ishlatgani ma’qul. 
Foydani maksimallashtirish maqsadida firma o‘z sarf-xarajatlarini 
pasaytirishga harakat qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarni kamaytirishning 
bir qator yo‘llari bor: texnik-texnologik omillar – yangi texnikani yoki 
texnologiyani joriy qilish; ijtimoiy-iqtisodiy – mehnat sharoitlarini 

---

39 
yaxshilash, ishchilarning malakasini oshirish, ma’naviy va moddiy 
rag‘batlantirish tizimini joriy qilish, ish vaqtining yo‘qotishlarini 
qisqartirish; tashkiliy – ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish, 
mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa.
Foydaning absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlari mavjud. Foyda massasi 
absolyut ko‘rsatkich bo‘lib, yuqorida ko‘rsatilgandek, umumiy pul 
tushumidan xarajatlar ayirilishi orqali aniqlanadi.Foydaning nisbiy 
ko‘rsatkichlari – foyda normasi va rentabellik. Foyda massasining