Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi

yoki yalpi daromadi deyiladi. 
Yalpi daromad (TR – total revenue) quyidagicha aniqlanadi: ishlab 
chiqarilgan mahsulot hajmi uning narxi ko‘paytmasiga teng: 
TR = Q*P, 
Q – ishlab chiqarish hajmi, P – mahsulot narxi. 
Bundan tashqari, o‘rtacha daromad va me’yoriy daromad 
ko‘rsatkichlari mavjud. O‘rtacha daromad (AR – average revenue) 
mahsulot bir birligiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini ifodalaydi: 
AR = TR / Q 
Me’yoriy daromad (MR – marginal revenue) qo‘shimcha mahsulot 
birligini sotish natijasida olingan qo‘shimcha daromad: 
MR = ∆TR / ∆Q, 
∆TR – umumiy daromad o‘zgarishi, ∆Q - mahsulot miqdorining 
o‘zgarishi. 
Pul tushumidan ishlab chiqarish resurslarni sotib olishga yo‘naltirilgan 
mablag‘lar ayirilgandan keyin qolgan qismi – foyda(π – profit) muhim 
o‘rin tutadi. 
π = TR – TC 
Buxgalter va iqtisodchilar foyda tushunchasiga ikki xil yondashashadi.
Buxgalterlik foyda sotilgan mahsulot uchun umumiy tushumdan 
ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo‘li bilan 
aniqlanadi. Iqtisodiy foyda esa umumiy tushumdan barcha (ichki va 
tashqi) xarajatlarni ayirib tashlash bilan aniqlanadi. Bunda ichki xarajatlar 
har doim o‘z ichiga normal foydani ham oladi. Korxona umumiy pul 
tushumi tarkibidagi umumiy va buxgalterlik xarajatlar hamda foydasining 
farqlanishini quyidagi tasvir orqali tasavvur etish mumkin (18-rasm). 
 
 
 
 
 

---

37 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18-rasm. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va 
buxgalterlik foydasining farqlanishi 
Ishlab chiqaruvchi nima uchun xarajatlarning turlarini bilishi lozim? 
Qisqa muddatli davrda firmada mahsulot chiqarilmasa ham doimiy 
xarajatlar mavjud bo‘ladi. Agar firma faoliyatidan ko‘radigan zarari 
doimiy xarajatlar miqdoridan kamroq bo‘lsa, firma o‘z ishini davom 
ettirishi ma’qul. Aks holda, ya’ni agar firma yopilsa, u ko‘proq zarar 
ko‘radi. Agar qisqa muddatli davrda firma ko‘rgan zarari uning doimiy 
xarajatlardan oshib ketsa, unda firma yopilgani ma’qul. 
Me’yoriy xarajatlar grafigi o‘rta o‘zgaruvchan hamda o‘rta umumiy 
xarajatlar egri chiziqlarini ularning minimum nuqtasida kesib o‘tadi (19-
rasm). Ishlab chiqarish hajmi 0 dan Q4 gacha oshganda, o‘rta xarajatlar 
pasayadi, demak mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foyda o‘sadi. Ishlab 
chiqarish hajmi Q4 dan keyingi o‘sishi o‘rta xarajatlarning oshishi bilan 
kuzatiladi. Bu esa mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foydaning 
pasayishini bildiradi. 
O‘rta umumiy xarajatlar (ATS) miqdori ma’lum bo‘lsa, olinadigan 
foydani hisoblab chiqish mumkin: