Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi

Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat 
unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning 
o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda 
ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, 
ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, 
ya’ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, 
shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo‘yicha farqlantirish 
sababli uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi. Masalan, 
“Snikers” boshqa shokoladlardan ta’mi bilan, “Kolgeyt” tish pastasi esa 
“Ftorodent” yoki “ “Blendamed” pastalaridan hidi, tarkibi bilan 
farqlanadi. Natijada ba’zi iste’molchilar ayni shu mahsulotni yaxshiroq 
deb bilib, uni yuqoriroq narxda bo‘lsa ham sotib olishga tayyor bo‘ladi. 
Amaliyotdagi ko‘p sonli bozorlar monopolistik raqobat bozor 
modeliga to‘g‘ri keladi. Masalan, xizmatlar sohasida: restoranlar, texnik 
xizmat ko‘rsatadigan stansiyalar, bank tarmog‘i, ishlab chiqarish 
sohasida: kiyim kechak, ichimliklar, yuvish vositalarni ishlab chiqarishini 
misol keltirish mumkin. 
Oligopoliya – tarmoqda bir nechta(3 - 5) korxonalarning mavjud 
bo‘lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim 
belgisidir. Qaysi tovar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab 
chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq 
hisoblanadi.
Oligopolistik tarmoq bir xil yoki tabaqalashgan mahsulot ishlab 
chiqarishi mumkin. Ko‘pchilik sanoat mahsulotlari: po‘lat, mis, 
alyuminiy, qo‘rg‘oshin, sement – fizik ma’noda bir turdagi mahsulotlar 
hisoblanib oligopoliya sharoitida ishlab chiqariladi. Iste’mol tovarlari: 
avtomobillar, sigaretlar, maishiy elektr buyumlari va shu kabilarni ishlab 
chiqaruvchi tarmoqlar tabaqalashgan oligopoliya hisoblanadi. 
Oligopoliya sharoitida korxonalar o‘rtasidagi raqobat o‘zaro bog‘liq 
bo‘ladi. Oligopolistik tarmoqda hech qaysi firma o‘zining narx siyosatini 
mustaqil o‘zgartira olmaydi. 
Shartli ravishda raqobatni halol hamda g‘irrom raqobatga ajratish 
mumkin. Halol raqobatning asosiy usullari: 

mahsulot sifatini oshirish; 

narxlarni pasaytirish (“narx urushi”); 

reklama; 

---

47 

sotishdan oldin va sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatishni 
rivojlantirish; 

yangi tovar va xizmatlarni yaratish, fan-texnika taraqqiyoti 
yutuqlarini qo‘llash va hokazo. 
G‘irrom raqobatning asosiy usullariga quyidagilar kiradi: 

iqtisodiy (sanoat) shpionaj; 

raqiblar mahsulotini soxta yasash; 

pora berish va shantaj qilish; 

xaridorlarni aldash; 

hisob-kitoblarda qalbaki hujjatlarni qilish; 

mahsulot nuqsonlarni bekitish va hokazo.
Yuqorida aytib o‘tilganday, mukammal raqobat kamdan-kam 
uchraydigan holatdir, ammo uning tahlili orqali bozor iqtisodiyoti 
mexanizmini tushunish mumkin. Sof raqobat sharoitida alohida firmaning 
sotuv hajmlari bozor taklifining kichik qismini tashkil etadi, shuningdek 
firma ishlab chiqarish hajmining kamayishi yoki oshishi mahsulotning 
bozor narxiga ta’sir qilmaydi. 
Demak, sof raqobat sharoitida alohida firma mahsulotiga talab 
absolyut elastik bo‘lib, gorizontal chiziq ko‘rinishga egadir. Shu bilan 
birga ushbu mahsulotga bozordagi umumiy talab klassik ko‘rinishda, 
ya’ni pastga yo‘naltirilgan chiziq bo‘ladi. (21 – rasm).