Islom teologiyasi va tarix falsafasi

Ibn Xaldunning tarix falsafasi (1332-1406)

Sharq tarix falsafasini jiddiy ravishda rivojlantirgan, uni o’zining ilmiy qarashlari bilan birmuncha boyitgan, tarixga falsafiy yondashish usullarini ishlab chiqqan yirik olimlardan biri Abdurahmon Muhammad Ibn Xaldundir.

Ibn Xaldun o’z davrining etuk mutafakkiri, faylasufi va tarixchisi sifatida o’zini namoyon etgan va «Valiuddin» unvonini olgan etuk shaxs edi. U yirik siyosiy arbob sifatida ham jamiyatni boshqarish, kishilik jamiyati ijtimoiymadaniy taraqqiyotiga munosib hissa qo’shish borasida etarli tajribaga ega bo’lgan va ayni paytda diniy hamda dunyoviy bilimlarni chuqur egallagan allomadir.

Ibn Xaldun insoniyat tarixi, uning shakllanyshi, rivojlanish omillari va bosqichlari, inson va jamiyat, inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarni tadqiq etish borasida o’zining noyob qobiliyatini namoyon etgan va bu borada qator ilmiy-nazariy yutuqlarni qo’lga kiritgan olimdir.

Ibn Xaldun falsafasi tarix va sotsiologiya, insonshunoslik, falsafa hamda mantiq bilan qorishib ketgan. Shu bilan birga diniy tafakkurning dunyoviy tafakkur bilan uyg’unlashgan shakli sifatvda dunyoga kelib, Sharqu G’arb tafakkur olamvda o’ziga xos maktab yaratdi. Uning eng mashhur asarlaridan biri «Muqaddima» deb ataladi va bu asari bilan u tarixni anglash, tarixni tushunish, insoniyat tarixiy tajribalarini diniy va dunyoviy tafakkur orqali talqin etishning o’ziga xos uslubini yaratdi. U tarix haqida gapirar ekan, «Fanning ikki jihati bor. Birinchisi qadimgi mamlakatlar va davlatlar haqida hikoya etuvchi tashqi tomoni bo’lsa, ikkinchisi tadqiqotlarning birining tarixi va yangi fikrlarni kashf etish bo’lgan ichki tomonidir. Tarix Olam asoslari sababiyatini aniq izlaydigan fan. Bu voqealar va ularning sabablari haqvdagi chuqur ilm», deydi.

Ibn Xaldun ana shu tarzda tarixiy tadqiqotning umumiy va ichki jihatlariga aloxida e’tibor beradi. Ilmiy tahlilning tashqi tomoniga turli mamlakatlar, davlatlar, xalqlar, ularning boshidan kechirganlari, xullas, tarixiy voqeliklar kirsa, ichki tomoni bevosita ana shu voqeliklarni tafakkur elagidan o’tkazib, uning atrofida falsafiy fikr yuritib, sotsiologik tadqiqotlar o’tkazib, mantiqiy xulosalar chiqarishdir. Ana shu jihatdan ham u tarixning ildizini falsafada ko’radi. Munosib falsafiy fikrlar, umumlashmalar, xulosalar chiqarishga chaqiradi va natijada tarixni falsafiy fanlar qatoriga qo’shadi.

Ibn Xaldun o’z davrining nodir tarixshunosi sifatida tarixnavislikdagi mavjud an’anaviy usullardagi kamchiliklar, nuqsonlar, jumladan, o’tmishni soxtalashtirish, chalkashtirish, voqeliklarni o’z manfaatlariga moslashtirib bayon etish kabi illatlarni keskin qoralaydi. Har bir millat va qavmning kelib chiqishi, ularning taraqqiy topish yo’llari, tarixiy rivojlanish manbalarini chuqur o’rganish millatning uygonishiga, o’z qadru qimmatini bilishiga va istiqbol rejalarini aniqroq tuzishiga yordam berishini aloxida ta’kidlaydi.

Tarixda adolat ustuvorligi, tarix haqiqati hamisha bosh mezon bo’lishi, har qanday voqea va hodisa taxlili to’g’ridan-to’g’ri munosabatni, odillik bilan yondashishni taqozo etishini muhim fazilat deb biladi. Tarix haqida asar yozar ekan, u o’zini tarixshunoslikka bo’lgan munosabatini va yondashish usulini quyidagicha bayon etadi: «Bu kitobni tuzish va boblarga bo’lishda men hali ma’lum bo’lmagan yo’ldan bordim, ajoyib yangi usul yaratdim, o’quvchi bo’lib o’tgan voqealarning sababini o’rganishdan foyda olsin uchun tarixiy-ijtimoiy voqealar va insoniyat jamiyati taraqqiyoti qonuniyatini sharhlab berdim», deydi.

Ibn Xaldunning ana shu «yangi usul»i tarixdagi bayonchilik, oshiribtoshirib yozishlar, safsatabozlik, xush ko’rmagan voqealarni keskin tanqid qilish kabi illatlarga nuqta qo’ydi. Tarixshunoslikning fan maqomini egallashiga doir o’ziga xos ilmiy-nazariy me’yorlarni yaratdi. Buni quyidagilarda ko’rishimiz mumkin:

Birinchidan, har qanday voqea va hodisalarning sababini o’rganish, uning mohiyatini ochish tarixiy voqelik mazmunini bilib olishga zamin yaratadi. Uning atrofida fikr yuritib, aqlni ishlatish, fikrlash, tafakkur qilish imkonini beradi.

Ikkinchidan, Ibn Xaldun har qanday tarixiy voqelikka ijtimoiy tus beradi, ijtimoiy mohiyat qatlarini ochish orqali o’sha davr mohiyatiga, ijtimoiy-siyosiy muhitga, turmush tarziga baho beradi.

Uchinchidan, «kishilik jamiyati taraqqiyoti qonuniyatlarini sharxlab berish» orqali davlat va jamiyat qurilishiga tegishli bo’lgan fanlar – huquqshunoslik, fal-safa, sotsiologiya, siyosatshunoslik, mantiq singari fanlarning rivojlanishiga turtki berdi. Ana shu sharhlash orqali Ibn Xaldun aqliy takomil, fikriy rivojlanish yo’lini ochdi. Qachonki o’quvchi uning kitoblarini ko’zdan kechirar ekan, tarixiy voqeliklarni o’rganish bilan birga voqealar atrofida fikrlaydigan, unga munosabat bildiradigan, baholaydigan bo’lib qoladi. Bu esa ayni tarix falsafasining o’ziga xos ko’rinishi edi.

Ibn Xaddun tarixnavislikda mavjud bo’lgan xilma-xil rivoyatlardan, turli hikoyatlardan va afsonalardan foydalanishga chek qo’yib, real hayot va real jarayon tahliliga ko’proq e’tibor berish tamoyilini ilgari surdi va shu tarzda tarixnavislikning butunlay yangi yo’nalishini rivojlantirishga muhim hissa qo’shdi. Uning xulosalariga ko’ra tarix «...o’rganilish ob’ekti insoniyat jamiyati va odamlar jamoasi bo’lgan mustaqil fandir, uning faoliyat maydoni birin-ketin almashib keladigan voqealar sababi va vaziyatlar xususiyatlarini tushuntirishdir».

Ana shu tarzda Sharq tarix falsafasi shakllana bordi. Demak, tarixning tadqiqot ob’ekti bevosita kishilik jamiyati xisoblanadigan bo’ddi. Jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, voqeliklar, hukmron siyosat va boshqaruv usulining tahlili orqali ma’lum voqelik asoslari o’rganildi. Tadqiqotning bunday shakli tarix fani predmetiga aylantirildi. Natijada Ibn Xaldunning tadqiqot usuli va tarixnavislik uslubi ana shu tarzda ijtimoiy fanlar taraqqiyotini belgilaydigan muhim hodisaga aylandi.

Ibn Xaldun ilmiy faoliyatining va tarix falsafasining axamiyati shugina emas. U inson va jamiyat, odam va olam, kishilik jamiyati tuzilishi, vujudga kelishi, shakllanishi va tanazzullari borasida o’ziga xos fikr yuritgan, o’ziga xos talqin etgan va o’ziga xos falsafiy mushohada yuritgan yirik shaxsdir. Ibn Xaldun yashagan davr hamda o’sha paytdagi mavjud musulmon madaniyati va falsafasi namoyandalari uning falsafasini rivojlantirishdi va davom ettirishdi.

Yana bir narsani alohida ta’kidlash kerakki, bugun tarix falsafasi, sotsiologiya, ijtimoiy falsafa borasida ilmiy maktab yaratgan G’arb olimlari o’z davriga xos tsivilizatsiya nuqtai nazaridan yondashib, Sharq falsafasidan unumli foydalanishdi. Jumladan, Forobiy, Beruniy, Ar-Roziy, Abulhasan Movardiy, Nizomulmuluk, G’azzoliy, Ibn Bojja, Ibn Xaldun, Ibn Rushd va boshqalarning ilmiy merosini, falsafiy qarashlarini musulmon dunyosi xalqlariga nisbatan ancha chuqur o’rganishdi. Mahorat bilan o’zlashtirishdi va ularni yangi davr tsivilizatsiyasi nuqtai nazaridan tartibga solishdi, yaxlit tizimini ishlab chiqib, yangicha ilmiy-nazariy uslub bilan ifodalab berishdi.

Ibn Xaldunning kishilik jamiyati qonuniyatlarini tadqiqotishga haratilgan asarlari, xususan «Muqaddima»si shundan dalolat beradiki, uni «Islom fikriy doiralarida, istibdod va despotizm tuzumining jamiyatshunosi deb atashimiz mumkin. ...Darhaqiqat, diqqat qilsa, fikr biddirsa arziydigan yangi tasavvur va talqinlarni taqdim etadi», deydi Sayyid Muhammad Xotamiy.

Ibn Xaldun jahon tarixini o’rganar ekan, madaniyatlar, tsivilizatsiyalarning yuzaga kelishi, madaniyatlararo integratsiya va jahon hamjamiyatining umumiy taraqqiyoti qonuniyatlarini o’ziga xos tarzda tadqiq etadi. Turli madaniyatlarning vujudga kelishi, ko’chmanchi xalqlarni, kichik etnoslar va millatlarni bir-biriga qo’shib yuborish natijasida kelib chiqadigan integratsiyalashuvning salbiy oqibatlarini aniq ko’rsatadi va har qanday kichik madaniyatlar «madaniy integratsiya» oqibatida katta xalqlarga madaniy tobelik orqali yo’q bo’lib ketishi mumkinligi kabi og’riqli g’oyalarni ilgari suradi. Asrlar o’tib V. Shmit, O. Mengen, V. Koppers, A. Toynbi kabi Yevropa falsafasi namoyandalari ayni ana shu g’oyani ilgari surdilar va Ibn Xaldun nazariyasi tarixiy haqiqat ekanligini ko’rsatdilar.

Ibn Xaldun tarix falsafasining biz sharqliklar uchun yoqimli bo’lgan va ayni paytda katta ruh, rag’bat, kelajakka ishonch, buyuk istiqbolga imon keltirishga da’vat etadigan yana bir g’oyasi borki, nazarimizda buni aloxida ta’kidlash zarur: u bir joyda «dunyoda ikki millat hokim bo’lishga yaratilgandir: biri arablar, boshqasi turklar» desa, boshqa bir joyda «Temur davri bashariyat tarixi inkishofining eng yuksak nuqtasidir. Dunyo yaratilganidan beri bunday bir davlat qurilmagandir. Bobil va Eron hukmdorlari va Iskandar bu buyuk turk hukmdoriga nisbatan ko’laga bo’lib qoladi. Zero, davlat asabiya ruxi ustiga quriladi va uning ahamiyati ham shu milliy asabiyatning qudrati darajasida bo’ladi. Asabiya xususida esa dunyoda hech bir millat turklarga teng kelolmaydi», deydi. To’g’on va Sharq tarix falsafasi

Sharqda tarixni o’rganishning asosan ikki yo’nalishi mavjud. Bu bevosita tabiat, tabiiy hodisalar, olamning yaralishi bilan bog’liq bo’lgan yo’nalishlar, ikkinchisi esa insonning dunyoga kelishi, insoniyat tarixi bilan bog’liq bo’lgan kishilik hayotining vujudga kelishi, insoniyat tarixiy-tadrijiy rivojining bosqichlari, mohiyati, mazmunini qamrab olgan tarixiy-falsafiy, ma’naviy-axloqiy hamda bularning barchasini o’ziga mujassam etgan mantiqiy taxlil va tadqiq tashkil etadi.

Har bir tarixchi o’z davri ijtimoiy tuzumi, uning mazmuni va qadriyatlari nuqtai nazaridan o’tmishga yondashadi va ana shu qarashlar hamda ehtiyojlar asosi-da tarixiy taraqqiyotga baho beradi. Biroq tarixiy jarayonlarga, ma’lum voqea-hodisalarga ichki va tashqi ta’sir – jamiyat ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy asoslari va tabiiy hodisalar mohiyati, ular ta’sirida kelib chiqqan real voqelik o’zaro bog’liqlikka tadqiq etilmog’i lozim. Chunki uning zamirida tabiiy va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning butun mohiyati har ikki yo’nalishda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham atoqli tarixshunos Ahmad Zaki Validiy o’zining «Tarixda usul» nomli kitobida «o’z hayotimizni tadqiq etar ekanmiz, ko’ramizki, bizning butun borlig’imiz asosan ikki narsaga bog’liqdir. Bir tomondan ehtiyojlarimizga muvofiq keluvchi yoki ularga ters keluvchi tashqi ahvol, shart-sharoitlar, boshqa tomondan esa shaxsiy xohish-istaklarimiz mavjud. Jamiyat ham xuddi shunday mavjuddir. Umumiy shart-sharoit, masalan, zilzilalar, osmondan yog’iladigan har xil ofatlar, urushlar va vabolar, iqlimning o’zgarib ketishi kabi tabiiy hodisalar bilan birga alohida individual guruhiy istak insoniyatning ichki ta’sir quvvatlari insonlar borlig’ida qatiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar vazifasini o’taydi», deb yozadi.

Insoniyat taraqqiyotida va kishilik jamiyati rivojlanishida tashqi ta’sir – tabiiy ofatlar, turli yuqumli kasalliklar, urushlar va ommaviy qirg’inlar qanchalik kuchli ta’sir etsa, ichki mohiyati bilan ma’lum bir ijtimoiy guruh, siyosiy manfaatlar o’rtasidagi ziddiyatlar ham katta ahamiyat kasb etadi. Bular esa bevosita tarixda insonning o’rni, roli, maqsad va intilishlari, orzu va umidlarining ifodasi sifatida o’zini namoyon etadi. Ba’zi holatlarda ayrim shaxslar favqulodda voqelik mohiyatiga ega bo’ladilar. Natijada ular daholar, ulug’ sarkardalar, payg’ambarlar timsolida mavjud ijtimoiy tuzumni keskin o’zgartirib yuboradilar. O’ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-axloqiy va mafkuraviy me’yorlarni o’rnatishadi. Ana shu tarzda «Tarix insoniyatning go’yoki bir tarjimai holi va ruxiyati»ning ifodasi sifatida dunyoga keladi.

Axmad Zaki Validiy To’g’on insoniyat tarixini o’rganish va tarix falsafasining nazariy-metodologik jihatlarini ishlab chiqar ekan, quyidagi tamoyillarni ilgari suradi:

—tarixning teokratik va dualistik talqini;

—tarixni materialistik tushunish;

—tarixning pozitivistik talqini;

—tarixni idealistik tushunish;

—tarixni ekspressionistik talqini;

—tarixning gumanistik talqini va hokazolar.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Sharq tarix falsafasi metodologiyasining o’ziga xos jihatlari mavjud. Bu bevosita tarixiy haqiqat, real voqelik bilan birga mavjud bo’lgan afsonalar, rivoyatlarning uyg’unlashib ketishi kabi holatlardan o’tmishni tarixiy, falsafiy, mantiqiy tushunishning ilk va noyob tajribasi sifatida dunyoga kelgan qarashlardir. Bu davrda tarix juda katta shavqu shuur, quvvai hofizani talab etadigan yuksak badiiy tasvirlar, obrazlar, o’xshatishlar bilan ifoda etilgan jozibador va hayajonli tarixiy-badiiy uslubni tashkil etadi. Ba’zi bir tarixiy asarlarda tarixiy shaxslar, payg’ambarlar, sarkardalar, sipohdorlar, podshohlar fe’l-atvori, xarakter belgilari, jang holatlari tasvir-lari yuksak badiiy mahorat bilan bayon etiladi (Masalan, Firdavsiyning «Shohnoma», Navoiyning «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi mulki Ajam», Boburning «Boburnoma»;

Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» asarlari, turli sayohatnomalar va boshqalar). Ayni ana shu san’atning o’zida etnografiya, antropologiya, sotsiologiya, falsafa, mantiq, siyosatshunoslik va boshqa fanlar yo’nalishlariga xos bo’lgan qarashlar ham uyg’un holda o’z aksini topganki, bu tarixni o’rganishda, voqealar moxiyatini anglashda beqiyos shavqu zavq, ajdodlar hayotiga katta qiziqish va hayajon bilan qarash, ular turmush tarzi, dunyoqarashi va an’analariga katga ehtiyoj sezishga olib kelgan.

Ahmad Zaki Validiy To’g’on Sharq tarix falsafasining dunyoga kelishi, uning rivojlanish omillari va tadrijiy taraqqiyoti xususida fikr yuritar ekan, ulug’ islomshunos mutafakkirlardan biri Ibn Miskavayxning ilmiy qarashlariga mufassal to’xtaydi va uning «Davlat idorasi, davrning ruhiyati, millatlarning uyg’onishi va inqirozlarning sabablari kabi masalalarni ichki bir aloqadorlik bilan tushuntirgan, o’rni kelganda ularni oydinlashtirishga jur’at qilgan» buyuk muarrix sifatida baholaydi. Demak, Sharq tarixshunosligi va tarix falsafasida davlat, jamiyat, boshqaruv va inson tushunchalari atrofidagi mulohazalar, mushohada va ilmiy muhokamalar ancha ilgari vujudga kelgan va G’arb tarixiy tafakkurining shakllanishida, tarix falsafasi predmeti hamda metodologiyasining yangi tsivilizatsiyaviy davr talablari darajasiga ko’tarilishida muxim manba bo’lib xizmat qilgan.

Ahmad Zaki Validiy To’g’on islom olami tarixshunosligi va tarix falsafasi predmeti, uning metodologiyasi, o’rganish usullari va uslublari, tadqiqot ob’ekti va sub’ekti xususida fikr yuritar ekan, qator Sharq allomalari ilmiy merosini chuqur o’rganganini ko’rsatadi.

Ahmad Zaki Validiy To’g’onning tarix falsafasini yaratishdagi ilmiy qadriyati shundaki, u Turkiston tarixiga doir turli qarama-qarshi, ziddiyatli g’oyalarga aniqlik kiritdi. Zotan, Turkistonning boy madaniyati va ulkan tsivilizatsiyaviy taraqqiyotiga turli manfaatlar orqali qarash, boshqacha qilib aytganda, uni talon-toroj qilish, har kim o’zining mulkiga aylantirish tendentsiyasi hukumronlik qilar edi. Jumladan, kimlardir yevropaparastlik, g’arbparastlik, yana kimlardir slavyanparastlik, boshqa birovlar esa eronparastlik manfaatlari nuqtai nazaridan yondashib, qadimiy Turkiston madaniyatiga egalik qilish da’volari bilan yashardilar. Vaholanki, Turkiston azal-abaddan yaxlit makon hisoblangan. Turkiston xalqlari tarixi insoniyat tarixi bilan tengdosh, jahon tarixining ibtidosi bilan hamohang ravishda rivojlangan va umuman insoniyat hayotiga madaniyat olib kirgan buyuk tarix va mo’’jizaviy qadriyatdir.

Turkiston xalqi o’z hududi doirasida insonning ilk paydo bo’lishi, jamoachilikning boshlanishi, ma’lum jamiyat qiyofasiga ega bo’lgan ijtimoiy hayot tarzidan boshlab bugungi tsivilizatsiyaviy darajagacha bo’lgan noyob, o’ziga xos, jozibador va ayni paytda nihoyatda iztirobli, ziddiyatli, keskin vayrongarliklar va buyuk kashfiyotlar, sevinchu iztiroblarni o’zida mujassam etgan yaxlit tarihdir. Ahmad Zaki Validiy To’g’on Turkiston tarixiga ana shunday yondashadi va uni butun buyukligiyu fojialari bilan yaxlit holda tadqiq etadi.

Ahmad Zaki Validiy To’g’on tarix fani taraqqiyotini tor doirada tushunmadi. U tarix mantig’ini izlashda manbashunoslik, tarixiy tilshunoslik, arxeologiya, etnografiya, poleontologiya, epigrafiya, numizmatika, sotsiologiya, falsafa va mantiq fanlarining umumiy talablari va metodologik asoslari orqali o’rgandi. Tarixni anglash va tushunishda bu juda ulkan va o’ziga xos, ilmiynazariy jihatdan progressiv hodisa edi.