Islom va an’anaviy G‘arb bank modellarining qiyosiy tahlili

---

Islom va an’anaviy G‘arb bank modellarining qiyosiy tahlili
1717
Islom banki modeli dunyoning turli mamlakatlarida, ham musulmon, ham
dunyoviy bo‘lgan ko‘plab tashkilotlar tomonidan muvaffaqiyatli amalga
oshirilmoqda. Islom
banklari
foyda va risklarni taqsimlash tamoyillari bilan
birgalikda o'zlarining axloqiy me'yorlari bilan mijozlarni jalb qiladi . Bu tamoyillar
islom banklariga 2008–2011 yillardagi jahon moliyaviy inqiroziga bardosh berish
imkonini berdi
va eng yuqori samaradorlik namunasini ko‘rsatdi. Islom moliyaviy
modeli nafaqat bank faoliyatining muqobil usuli ekanligi ,
balki
musulmon
olamidan tashqarida ham talabga egaligi bilan
qiziq. G‘arb moliya institutlari o‘z
mahsulot va xizmatlarini diversifikatsiya qilish orqali global moliyaviy inqirozlar
sharoitida o‘z mavqeini mustahkamlamoqchi . Ba'zi Yevropa va Amerika banklari
shariat qonunlariga muvofiq moliyaviy xizmatlar ko'rsatadigan islomiy derazalar
deb ataladigan maxsus bo'limlarni ochadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, agar musulmon mamlakatlarida islomiy bank tizimi
hukumat ko'magida yaratilgan bo'lsa, musulmon bo'lmagan
mamlakatlarda islom
iqtisodiy institutlarining paydo bo'lishi
bozor ehtiyojlari bilan bog'liq . Shu bilan
birga, islomiy bank xizmatlari ma'lum bir oz o'rganilgan mahsulotdir. Zamonaviy
jamiyatda keng tarqalgan va ayniqsa AQShda 2001-yil 11-sentabrdagi
teraktlardan
keyin kuchaygan
islomofobiya g‘oyalari fonida islom banklari va
terrorchilik tashkilotlari faoliyati o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida fikrlar bildirilmoqda.
*
Grimarenko I.E.*
Grimarenko I.E.*
Islom qiyosiy tahlili Islom va anÿanaviy
Gÿarb bank modellari va anÿanaviy
Gÿarb bank modellarining qiyosiy tahlili
Izoh. Maqola islom banki modelining kam o'rganilgan va ayni paytda dolzarb
kontseptsiyasini har tomonlama o'rganishga bag'ishlangan. Asosiy e'tibor islom banki
mahsulotlari va ularning G'arbdagi hamkasblari faoliyatining axloqiy asoslari va
samaradorligini o'rganishga qaratilgan. Qiyosiy tahlil XVJ, Standard and Poor's, Moody's
va Ernst & Young agentliklarining hisobotlari va prognozlaridan olingan rasmiy statistik
ma'lumotlarga asoslanadi. Asosida
Olib borilgan tadqiqotlar hozirgi bosqichda islom banki modelining afzalliklari va
kamchiliklarini ochib beradi. Xulosa qilib aytganda, islom va klassik bank ishi modellari
o‘rtasidagi muloqot doirasida jahon moliya bozori barqarorligini ta’minlash bo‘yicha
qator takliflar belgilandi. Kalit so'zlar: Islom banki modeli, FFI, AAOIFI, halol,
foizsiz asos, global moliyaviy inqiroz, islomiy derazalar, sukuk
Grimarenko Irina Evgenievna, Sharq mamlakatlari instituti Jahon iqtisodiyoti va ijtimoiy-
iqtisodiy fanlar kafedrasi
Machine Translated by Google

---

18 Grimarenko I.E.
Taqqoslashning tarixiy jihati
Islom moliyasi fenomenini to'liq baholash uchun jahon bank tizimi asoslarining
tarixiy evolyutsiyasini tushunish kerak. An'anaviy bank tizimi o'rta asrlarda
Evropada xristian diniga ega mamlakatlarda paydo bo'lgan. XVI-XVII asrlarda.
bir qator shaharlarning (Venetsiya, Amsterdam, Gamburg) savdogarlar gildiyalari
o'z mijozlari o'rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblar uchun maxsus jirobanklar
yaratdilar . Tijorat banklarining faoliyati
zamonaviy ma'noda
G'arbda sanoat
inqilobi boshlanishi bilan rivojlandi . Shuni ta'kidlash kerakki, sudxo'rlik - puldan
foydalanganlik uchun to'lov nasroniy dinida taqiqlangan ishdir : "Lekin siz
dushmanlaringizni sevasiz, yaxshilik qilasiz va hech narsa kutmasdan qarz
berasiz" (Luqo 6:34-35). O'rta asrlarda mashhur dinshunos Foma Akvinskiy
foizlar to'plamini tabiatda mavjud bo'lmagan narsalarni sotish bilan taqqoslagan.
Biroq savdoning rivojlanishi va islohot harakati kreditorning berilgan pul
ssudasidan daromad olish huquqini qonuniylashtirishga olib keldi. 1836 yilda
inkvizitsiyaning Muqaddas idorasi foizlarni yig'ishga ruxsat beruvchi farmon
chiqardi. Shu paytdan boshlab sudxo‘rlik haddan ortiq deb tushuniladi
foiz stavkasi va foiz ostida qonun bilan belgilangan foiz stavkasi. Natijada
protestant Angliya “dunyo ustaxonasi”, ingliz olimi A.Smit esa “iqtisodiyot
fanining otasi” maqomini oldi. Zamonaviy iqtisodiy hamjamiyatda dunyodagi 500
ta eng yirik kompaniyalardan 400 dan ortig'i AQSh, Angliya, Germaniyada, ya'ni
asosan protestant diniga ega mamlakatlarda joylashgan. Ko'pgina olimlarning
fikricha, protestantizm umuman kapitalizmni ijtimoiy formatsiya sifatida yaratgan.
Bugungi kunda banklar
kredit kapitalining harakati, ularni
safarbar qilish va taqsimlash bilan bog'liq operatsiyalarni amalga oshiradigan
muassasalardir . Bankirlarning daromadi bank foydasi yoki foizdir. An'anaviy
bank faoliyati diniy aqidalar bilan bog'liq emas va faqat milliy qonunchilik
normalari, bir qator xalqaro konventsiyalar, Xalqaro palataning yagona qoidalari
va XVF ustavi bilan tartibga solinadi.
Ammo Islom dinining diniy tamoyillariga asoslangan bank modelining yana bir
turi mavjud .
Islom tsivilizatsiyasi paydo bo'lganidan beri
valyuta ayirboshlash,
pul o'tkazmalari va cheklardan foydalanish kabi operatsiyalar mavjud .
Mustamlakachilik ekspansiyasi natijasida musulmon mamlakatlari Gÿarb bank
modeliga oÿzlashtirildi, islom dini rivojlanishining ilk davrida paydo boÿlgan islom
banki faoliyati toÿxtadi. Muhim o'zgarishlar faqat 20-asrning boshlarida sodir
bo'ldi. O'sha paytda dunyo aholisining 1/5 qismi islom dinini qabul qilgan. Barcha
islom mamlakatlari rivojlanib bordi va ular kambag'allarning katta qismi bo'lgan
jamiyatning yuqori darajadagi tabaqalanishi bilan ajralib turardi. Bir tomondan,
an’anaviy G‘arb bank modeli musulmon tadbirkorlar va fuqarolarning to‘liq
ishonchini qozona olmadi . Boshqa tomondan, jamg'armalarning to'planishi edi
Machine Translated by Google

---

19
Islom va an’anaviy G‘arb bank modellarining qiyosiy tahlili
Bu nafaqat aholining ko'pchiligining daromadi pastligi sababli, balki islom odob-
axloqining umumiy me'yorlari bilan ham salbiy baholangan. Biroq, hatto eng
kambag'allar ham yaratmoqchi bo'lgan "yomg'irli kun" zahiralari yuzlab milliard
dollarga baholangan.
Bu mablag'larni
iqtisodiy muomalaga jalb qilishga uringan
islom ulamolari va iqtisodchilari
islom me'yorlariga mos keladigan yangi moliya
tizimini yaratishni taklif qilishdi. Barcha xizmatlari shariatga zid boÿlmagan
haqiqiy
islom banklari
1970-yillarda arablarning oÿz-oÿzini anglashining oÿsishi,
Arabiston yarim oroli monarxiyalarining neft boyitishlari, Erondagi islom inqilobi,
jarayonlarning
bir qismi sifatida paydo boÿla boshladi.
bir qator Osiyo va Afrika
mamlakatlarida iqtisodiyotni modernizatsiya va islomlashtirish. Yangi moliya
institutlari tashkiliy tuzilmasi va operatsiyalarining xarakteriga ko‘ra klassik
banklardan sezilarli farq qiladi, chunki ular barcha operatsiyalarni foizsiz amalga
oshiradilar.
Islom banklarining paydo bo'lishi Qur'onning ikkinchi surasi "Sigir"ga
asoslanadi, unda kim "riba" ( puldan foydalanganlik uchun to'lov) undirsa, Alloh
tomonidan urush e'lon qilinadi (Qur'on 2: 278-279).
Shubhasiz, FFI o'zining mavjud bo'lgan davrida oddiy kontseptsiyadan to'laqonli
moliyaviy institutlarga muvaffaqiyatli rivojlanib, xalqaro moliya hamjamiyatining
e'tiborini tobora ko'proq jalb qilmoqda. Islom moliya modelida banklar an'anaviy
G'arb modelidagi kabi funktsiyalarni bajaradi : ular jismoniy shaxslar va
muassasalardan moliyaviy resurslarni jalb qiladi va ularni tashqi moliyalashtirishga
muhtoj bo'lgan tijorat firmalariga yo'naltiradi . Islom banklarining klassik
banklardan asosiy farqi bu funksiyalarning qanday amalga oshirilishidadir. Islom
bankida barcha kreditlar , omonatlar kabi foizsizdir. Ushbu ish uslubiga eng yaqin
narsa xavflarni taqsimlash bilan bog'liq bo'lgan loyiha investitsiyalari
kontseptsiyasidir.
2. Islom va an’anaviy bank modellari
vositalaridagi farqlar
Islom moliya tizimiga quyidagi institutlar (IFI) kiradi: 1. Islom banklari: Islom
markaziy banki, tijorat islom banklari va anÿanaviy Gÿarb banklarida islomiy
oynalar.
2. Bank hisoblanmaydigan islom moliya institutlari: lizing va
faktoring kompaniyalari, uy-joy qurilish kooperativlari, xususiy investitsiya
venchur fondlari, diniy marosimlar va xayriya ishlarini bajarish bilan bog‘liq
muassasalar. 3. Islomiy sug‘urta – takaful. 4. Islom kapital bozori
va uning ishtirokchilari. 5. Islomiy
moliyaviy infratuzilma, jumladan: toÿlov, skrining
tizimlari, Internet-biznes, moliyaviy hisobot standartlari, reyting agentliklari, taÿlim
va ilmiy muassasalar.
Machine Translated by Google

---

20 Grimarenko I.E.
2. Garar ("noaniqlik") - zaruriy chegaradan tashqariga chiqadigan qasddan
xavf-xatarni taqiqlash va shartnomadagi noaniqlik, katta yo'qotishlarga olib keladi.
Gap
forvard, fyuchers, svop, klassik sug'urta kabi lotin moliyaviy vositalar haqida
bormoqda . Garar shartnoma taraflaridan biriga nisbatan axborot assimetriyasining
natijasidir
va islom qonuni
shartnomaning ko'proq xabardor bo'lgan tomonining
ikkinchisi hisobidan bir tomonlama afzalliklarni olishni qoralaydi (Qur'on 4:29-30).
3. Meysir (arab. "hayajon") - chayqovchilikni, har qanday sharoitdan foydalanishni ,
kimningdir qiyinchiliklarini o'z manfaatlari yo'lida taqiqlash: qimor o'yinlari ,
tikish operatsiyalari, klassik sug'urta. Islom banklari lotereyalarda va boshqa
shunga o'xshash operatsiyalarda ishtirok eta olmaydi.
Qur'on va Sunnatda ko'rsatilgan musulmon huquqi normalariga ko'ra,
jamiyatning iqtisodiy hayotiga taalluqli
bir qator diniy taqiqlar ( harom )
mavjud : ,
doimiy
daromadli depozitlar . Islom foiz va sudxo‘rlik o‘rtasida rasmiy farq qilmaydi .
Har ikki hodisa ham “riba” deb ataladi va Qur’onda taqiqlangan: “Alloh savdoni
halol va o‘sishni harom qildi” (2:275). Pul kechiktirilgan bitimning predmeti bo'lishi
mumkin emas, pul sotilmaydi, tovar sifatida sotib olinmaydi. Natijada, kredit
foizlaridan foydalanishni taqiqlash islom
moliya institutlarining
sherikning risklari,
daromadlari yoki zararlarini to'liq bo'lishib, aktsiya ishtirokchisi sifatida yoki savdo
faoliyati bilan shug'ullanib,
daromad olishi kerakligiga olib keladi.
qayta sotish
marjasi.
4. Halol -
Islom harom deb ta'riflagan tovarlar: cho'chqa go'shti, alkogol,
tamaki, qurollarni ishlab chiqarish va iste'mol qilishga sarmoya kiritishni taqiqlash ,
shuningdek, ochiq jinoiy biznesni moliyalashtirishni taqiqlash: fohishalik ,
jodugarlik, giyohvand moddalar tarqatish, pornografiya va boshqalar. . (Qur'on
2:188, 3:130, 5:42,
90)
Muammo shundaki,
musulmon huquqshunoslari o'rtasida ko'plab asosiy
masalalarda birlik yo'q . Natijada, ayrim islom banklarining faoliyati
boshqalarinikidan farq qilishi mumkin. Masalan, riba turlicha talqin qilinadi.
Zamonaviy islom mutafakkirlari G‘arb iqtisodiy nazariyasiga moslashib, riboni
foiz va sudxo‘rlikga bo‘lib , Qur’on riboni harom qiladi, lekin foiz emas, deb
hisoblaydilar. Jamg'arish fondini yaratish, qarzdorlarni jazolash va samarali
moliyalashtirish uchun davlat tomonidan olinadigan foiz qonuniy hisoblanadi .
Inflyatsiyaga qarshi himoya vositasi sifatida indeksatsiya qilishga ham ruxsat
beriladi. Konservativ
va aktsiyadorlik ishtiroki. Islom banki o'z investitsiyalarini sug'urta qila olmaydi
va qarz oluvchilar bilan bir qatorda mablag'lar kiritilgan loyihalar bo'yicha zarar
ko'radi. Bank o‘zining bo‘lajak mijozini sinchkovlik bilan o‘rganadi, uning biznes-
rejasi bilan tanishadi ,
boshlagan ishining muvaffaqiyati
bankka yordam so‘rab
murojaat qilgan odamdan kam emas, qiziqadi . Shunday qilib, islom banki
spekulyativ operatsiyalarga emas, balki real ishlab chiqarishga qaratilgan.
Machine Translated by Google

---

Islom va an’anaviy G‘arb bank modellarining qiyosiy tahlili
Murabaha
obligatsiyalar
Mudoraba
fyucherslar
klassik bankning analogi
Istisna
ixtiyoriy soliq, o'xshashi yo'q
21
Ijara
foizsiz kredit, o'xshashi yo'q
ishonchli moliyalashtirish
Zakot
hamkorlik
Sukuk
qard al-hasan
lizing
Musharaka
AAOIFI standarti
markdownda qayta sotish