Issiqlik almashinish qurilmalarini

4.3-расм. Иссиқлик алмашиниш қурилмаларини механик тозалаш учун қурилма. 
1-парма; 2-ғовак вал; 3-тақсимловчи золотник; 4-юритма; 5-таянч; 
6-кошка; 7-уч оёқ; 8-лебедка; 9-кран ости йўли. 
Bular choʼkindilarni mexanik tozalash yoʼli bilan olib tashlanadi. U choʼkindilarni 
truba yuzasidan turli asboblar yordamida yumshatilib va qirqib tozalanadi. Mexanik 
tozalash jarayoni koʼp mehnat talab qiladi. Oddiy holda trubalar shampollari uchi 
«kirpi» li uzun chiviqlar tiqib tozalanadi. Undan soʼng, (baʼzan esa bir vaqtning 
oʼzida) trubalar, ularning har biriga alohida uzatilayotgan bugʼ orqali puflab 
tozalanadi. Zarur boʼlganda bu operatsiyalar qayta-qayta takrorlanadi, bunda uchi 
«kirpi»li chiviqlar diametrini muntazam oshirib boriladi. 
Zavodlarda tozalash mexanizatsiyasi uchun turli moslamalar qoʼllanilmokda. 
Ularning asosida aylantirib parmalash yotadi. Аylanma parmalovchi uchlik asta-
sekin oʼz ogʼirligi ostida tozalanayotgan trubaga itarib, (vertikal issiqlik almashinish 
qurilmalari boʼlganda) yoki ishchi kuchi bilan (qurilmalar gorizantal oʼrnatilagan 
boʼlsa) kiritiladi. Parma rezbada kovakli (trubali) val bilan birikkan, valning uzunligi 
tozalanayotgan truba uzunligiga teng. Val pnevmo yoki elektrodigateldan reduktor 
orqali aylanma harakatga keltiriladi. Moslama truba ichiga yuvuvchi suv uzatish 
uchun zolotnikli qurilma bilan taʼminlangan, suv parma yuzasidagi ochiq teshiklar 
orqali yuzaga chiqadi va yumshagan iflosliklarni yuvib chiqadi. Baʼzi hollarda 
trubalarga suv oʼrniga suv bugʼi uzatiladi. Bunda kuyib qolishdan saklanish uchun 
xavfsizlik qoidalariga amal qilish kerak. 
4.3-rasmda moslama konstruksiyasi va uning vertikal va gorizantal issiqlik 
almashinish qurilmalarini tozalashda moslamaning o‘rnatilishi sxemasi keltirilgan. 
Bunday moslamalar yordamida boshqa issiqlik almashinish qurilmalarining 
trubalarini ham tozalash mumkin, xususan suzuvchi kallakli qobiq trubali issiqlik 
almashinish qurilmalari va «truba ichida truba” tipidagi issiqlik almashinish 
qurilmalar. Mexanik tozalashdan so‘ng trubalarning ichki yuzalarini mumkin qadar 
bir necha vaqt davomida issiqlik suv bilan yuvish kerak. Qattiq konstruksiyali 
issiqlik almashinish qurilmalarining ko‘rinmas nuqsonlarini, qopqoqning har ikki 
yon tomonidan ochilgan trubalararo bo‘shliqni bosim bilan tekshirish orqali 
aniqlanadi. Yemirilgan yoki ko‘chib ketgan trubalarni bosim bilan tekshirilayotgan 
suyuqlik paydo bo‘lganligidan, trubalarning uchlarini truba panjaralari bilan 
birikishi zich emasligini esa, suyuqlikni quyib yuborishidan va terlab qolishidan 
bilsa bo‘ladi.

---

Ishdan chiqqan trubalarni almashtirish juda qiyin operatsiya. Truba panjaralari 
orqasidagi trubalar pichoq bilan kesiladi (agar buning iloji bo‘lsa), panjara 
tomonlarida joylashgan trubalarni esa, keskichli maxsus kallaklar bilan kesiladi (4.4- 
rasm), bunda yuritma sifatida juvalash turbinkasi yoki elektrodvigatel xizmat qiladi. 
Kichkinagina keskichni baraban kesilgan joyiga, ishchi qismini yuqoriga qilib 
shunday o‘rnatiladiki, bunda u o‘zining kuyi qiya yonbosh yuzasi bilan 
uzatilayotgan konus yuzasiga o‘tirsin, bu konus barabanga sirpanuvchan shponkasi 
orqali bog‘langan. Barabanga fiksatsiya qiluvchi shaybasi kirgizilgan bo‘lib, u truba 
panjarasiga siqiladi va truba kesib tashlanishi kerak bo‘lgan listdagi keskich holatini 
fiksatsiyalaydi. Uzatilayotgan konusni aylantirib ( u bilan birga keskichli barabanni 
ham), unga yengilgina UK bo‘ylab bosish orqali keskichni asta-sekin uning 
kundalang uzatilishini taʼminlagan holda yuzaga chiqarila boshlanadi. Panjara 
uyalarida qolgan truba uchlarini zubilo yoki borodok bilan pachoqlanadi yoki urib 
tashlanadi. Almashtirilayotgan trubani uning tashqi diametri bo‘ylab yo‘nalgan 
opravka yordamida panjaralarning biridan chiqarib olinadi va o‘rniga yangisini, 
uchlarini panjaraga teshik og‘zini yumaloqlab yoki ularga payvandlab o‘rnatiladi. 
Uchlari payvandlangan trubalarni payvandlash murakkabroq. Buning uchun qo‘l 
kuchi yordamida yoki pnevmatik bolg‘acha yordamida chok uziladi, baʼzan 
panjaradagi uyacha mexanik qayta ishlov beriladi. Amalda yemirilgantubalarni 
yangilariga almashtirish kam uchraydi; odatda ularni har ikki uchlari tomonidan 
metall (masalan, po‘latdan yasalgan) tiqinlar bilan yopib qo‘yiladi, ular kichkinagina 
konuslikka (3-5°) egadir. Tiqinlarni trubadagi maksimal bosimga mustahkam 
qarshilik qilishlari uchun zichlab urib qo‘yiladi. Yopib qo‘yilgan trubalar soni, bitta 
oqimga to‘g‘ri keladigan, ularning bog‘lamdagi umumiy soni 10% dan oshmasligi 
kerak, aks holda gidravlik qarshilik sezilarli darajada ortib ketadi va issiqlik 
almashinishi sezilarli darajada kamayib ketadi.