Исследование в XXI веке апрель, 2023 г 1389 differensial tenglama tushunchasi. Koshi masalasi. Yechimning

FIZIK VA IQTISODIY MODELLAR 
Achilova Nilufar 
 Zaripova Aziza 
Rahimova Nilufar 
Karmana tuman kasb-hunar maktabi 
Annotatsiya: Mazkur maqolada fizik va iqtisodiy modellar haqida so’z boradi. 
Iqtisodiy modelni yaratish bosqichlari, fizik model tushunchasi to’g’risida fikr mulohazalar 
yuritilgan. 
Kalit so’zlar: fizik model, iqtisodiy model, Ekzogen o'zgaruvchilar, Ekzogen 
o'zgaruvchilar 
So'nggi yillarda zamonaviy iqtisodiyotning rivojlanishida sodir bo'layotgan ba'zi 
hodisalarni baholash va tushuntirishga imkon bermaydi. Tabiat fanlari rivojlanayotgan 
tizimlarning, ya'ni jamiyatning dinamik modellarini o'rganishda allaqachon katta tajriba 
to'plagan. Masalan, statistik fizika usullarini va kompyuterlarning imkoniyatlarini bilgan 
holda, iqtisodiy hodisalarning rivojlanishini batafsil tahlil qilish va inqiroz sharoitlarini 
chetlab o'tib, tartibga solish vositalarini, iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishiga ta'sir qilish 
dastaklarini yaratish mumkin. Iqtisodiy model - bu turli iqtisodiy hodisa va jarayonlarning
rasmiylashtirilgan tavsifi. 
Iqtisodiy modellar kichik elementlardan mavhumlashtirish imkonini beradi va 
tizimning asosiy elementlari va ularning munosabatlariga e'tibor qaratish imkonini beradi. 
Iqtisodiy modellar voqelikning mavhum in'ikosi sifatida ishlaydi va shuning uchun har 
tomonlama bo'la olmaydi. 
Har bir modelda o'zgaruvchilarning 2 turi ajratiladi: 
Ekzogen o'zgaruvchilar - bu tashqi tomondan o'rnatiladigan o'zgaruvchilar, ularning 
qiymatlari modeldan tashqarida o'rnatiladi. 
Endogen o'zgaruvchilar - bu model ichida qiymati shakllangan o'zgaruvchilar. 
Bu o'zgaruvchilar 2 guruhga bo'linadi: oqim ko'rsatkichlari va zaxiralar ko'rsatkichlari. 
Oqim - bu ma'lum vaqt oralig'idagi miqdorni tavsiflovchi ko'rsatkich. 
Qimmatli qog'ozlar - bu ma'lum bir vaqtda, ma'lum bir sanada miqdorni tavsiflovchi 
ko'rsatkich. 
Modellarni yaratishda to'rt turdagi funktsional bog'liqliklar qo'llaniladi: 
- Ta'rif- o'rganilayotgan hodisa yoki jarayonning mazmuni yoki tuzilishini aks ettiradi. 
- Xulq-atvori -iqtisodiy subyektlarning afzalliklarini ko'rsatadi. 
- Iqtisodiyotdagi texnologik bog'liqliklarni texnologik tavsiflaydi, ishlab chiqarish 
omillari , ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi, fan-texnika taraqqiyoti bilan 
belgilanadigan aloqalarni aks ettiradi. 

---

Международный научный журнал № 9(100), часть 3 
«Новости образования: исследование в XXI веке» апрель, 2023 г
1404 
- Institutsional bo'lganlar institutsional ravishda o'rnatilgan bog'liqlikni ifodalaydi; 
muayyan iqtisodiy ko'rsatkichlar va iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi davlat institutlari 
o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash. Mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq , vaqt omili 
makroiqtisodiyotda katta rol o'ynaydi. Iqtisodiy agentlarning umidlariga katta ahamiyat 
beriladi. Iqtisodiy modelni yaratish bosqichlari: Avvalo, iqtisodiy modelni yaratishda 
o'zgaruvchilar tanlanadi. Ekzogen va endogen o'zgaruvchilarni farqlang. Ekzogen 
o'zgaruvchilar iqtisodiy modelga tashqaridan kiritiladi va modelning o'zini yaratishni 
boshlashdan oldin birinchi navbatda o'rnatiladi. Ikkinchisi asosan qurilish jarayonida 
aniqlanadi. 
Bundan tashqari, o'zgaruvchilar tanlab olingandan so'ng, iqtisodiy modelni 
murakkablashtirmaslik uchun turli xil taxminlar aniqlanadi. Masalan, ishlab chiqarish 
imkoniyatlari egri modeli ishlab chiqarilgan mahsulotning faqat ikki turini, doimiy resurslar 
miqdorini va tashqi iqtisodiy aloqalarning yo'qligini ko'rib chiqadi. 
Keyinchalik, iqtisodiy model tomonidan tasdiqlanishi yoki rad etilishi kerak bo'lgan 
gipoteza ilgari suriladi. Iqtisodiyotda bu endogen o'zgaruvchilar qanday bog'liqligini 
tushuntirishga harakat qiladigan qisqa jumla.
Umuman olganda, modellashtirish to'g'ridan-to'g'ri bilish usuli sifatida belgilanadi, 
unda o'rganilayotgan hodisa to'g'risida ma'lumot olish uchun o'rganilayotgan ob'ekt bilan 
ma'lum bir mos keladigan yordamchi yoki tabiiy obyekt (model) tekshiriladi (asl nusxasi) va 
o'rganishning muayyan bosqichlarida asl nusxani almashtiradi. Fizikada model deganda 
mavhum tafakkur va matematik til yordamida mavhum tafakkur va matematik til 
yordamida ushbu aniq misolda oʻrganilayotgan narsani tushunish va tasvirlashga yordam 
beradigan tasvirlar va gʻoyalarning maʼlum bir tizimi asosida yaratilgan hodisalarning 
umumiy tasviri tushuniladi. 
Fizikada va umuman fanda modellashtirish dasturi quyidagi bosqichlardan iborat: 1) 
shaxsning o'ziga yoki boshqa odamlarga qo'ygan vazifasi yoki vazifalarini tushuntirish:
2) modellarni qanoatlantiradigan zarur elementlar va ularning kombinatsiyalarini 
izlash va xotirada model variantlarini yaratish:
3) real obyektlar ko'rinishidagi model variantlarini ifodalash:
4) jismoniy modelni qayta idrok etish va o'rganish, kutilmagan fazilatlarni aniqlash: 
5)modelni o'zgartirish yoki undan voz kechish va yangi model ustida ishlashni 
boshlash. 
Olamni ilmiy bilishda modellarning roli nihoyatda katta. Ularga asoslanib fan 
obyektlarni tizimlashtirish bilan ham, ularning o'zaro ta'sirini tahlil qilish bilan ham 
shug'ullanadi. So‘nggi yillarda bu yo‘nalishda alohida yutuqlarga erishildi. Har olti yilda 
ilmiy ma'lumotlar ikki baravar ko'payadi va shuning uchun fanning imkoniyatlari kengayadi, 
degan fikr bor. Axborot hajmining ko'payishi bilan bir qatorda, fan bizga rasmni 
soddalashtirish va o'rganilayotgan hodisalarni kengroq ko'rib chiqish imkonini beradigan 
umumlashtirish usullarini taklif qiladi.