Исследование в XXI веке октябрь, 2022 г 332 sportda motivatsiyani o‘rganish

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
332 
SPORTDA MOTIVATSIYANI O‘RGANISH 
 
Kurbonova Shaxnoza Nimadovna 
 Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini 
oshirish instituti Farg‘ona filiali o‘qituvchisi. 
Kurbonova Sitorabegim Baxtiyor qizi 
Farg‘ona Davlat universiteti, Jismoniy madaniyat yo‘nalishi
3-bosqich talabasi 
Kalit so‘zlar: motivatsiya, motivlar, ehtiyoj, ko‘nikma, faoliyat, component, karyera. 
Annotatsiya: Ushbu maqolada motivatsiyani sport muvaffaqiyatning asosiy tarkibiy 
qismlaridan biri ekanligi, motivatsiya bilan ishlashning muvaffaqiyati asosan uning 
harakatlantiruvchi kuchi ekanligi yoritilgan. Motivatsiya inson faoliyatining yo‘nalishini 
tavsiflovchi aqliy xususiyati, yetakchi ehtiyojlarning ularni qondirish obyekti bilan mos 
kelishi bilan belgilanishi jihatidan tahlil etilgan. 
Аннотация: В данной статье подчеркивается тот факт, что мотивация 
является одной из основных составляющих спортивного успеха, а успех работы с 
мотивацией в основном является его движущей силой. Мотивация анализируется 
с точки зрения психической характеристики, характеризующей направленность 
деятельности человека и определяемой соответствием ведущих потребностей 
объекту их удовлетворения. 
Abstract: This article emphasizes the fact that motivation is one of the main 
components of sports success, and the success of working with motivation is mainly its 
driving force. Motivation is analyzed from the point of view of a mental characteristic that 
characterizes the direction of human activity and is determined by the correspondence of 
the leading needs to the object of their satisfaction. 
Mamlakatda hukmron sinf mafkurasi barcha ijtimoiy hodisalarda, jumladan, u yoki bu 
darajada fanda o‘z izini qoldirdi. 1960-yillarda O.A.Chernikova sportchilar uchun o‘z-o‘zini 
safarbar qilish usullarini ishlab chiqdi, asosiy e’tiborni mamlakat va jamoa oldidagi burchini 
bajarish majburiyatiga qaratdi. Xuddi shu davrda dunyoqarashi erkinroq bo‘lgan chex 
psixologlari sport natijasi, xususan, sportchining da’volari darajasiga bog‘liq bo‘lishi 
mumkinligiga e’tibor berishdi, bu ma’lum ma’noda uning motivatsiyasiga ta’sir qildi. Sovet 
psixologi O.V. Dashkevich tomonidan olib borilgan motivatsiya bo‘yicha tadqiqotlarga 
murojaat qilishdi. G‘arbiy Evropa va Amerika psixologlari sportchilar bilan ishlashda 
motivatsiyaga katta e’tibor berishgan. Zamonaviy psixologlar, shu jumladan mahalliy 
psixologlar, kasbiy motivatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish faoliyatning 
muvaffaqiyatiga, ayniqsa sportda jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, deb hisobladilar. 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
333 
1990-yillarning boshlarida Kyolnda bo‘lib o‘tgan VIII FEPSAC Kongressida bo‘limlardan 
birining ishi butunlay sport motivatsiyasiga bag‘ishlangan edi. Psixologlar motivatsiyani 
sport muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ta’kidladilar. Motivatsiya 
bilan ishlashning muvaffaqiyati asosan uning harakatlantiruvchi kuchi nima ekanligini 
tushunish bilan belgilanadi. Motivatsiya - bu xatti-harakatni belgilovchi omillar to‘plami. U 
harakat va uni tushuntiruvchi sabablar o‘rtasidagi munosabat sifatida qaraladi. Boshqacha 
qilib aytganda, motivatsiya inson faoliyatining yo‘nalishini tavsiflovchi aqliy xususiyatdir. Bu 
yetakchi ehtiyojlarning ularni qondirish obyekti bilan mos kelishi bilan belgilanadi. 
Inson motivatsiyasi turli xil motivlarni o‘z ichiga oladi : motivlar, ehtiyojlar, qiziqishlar, 
intilishlar, maqsadlar, g‘ayratlar, ideallar va boshqalar. U shaxsning deyarli barcha tarkibiy 
shakllarini qamrab oladi: oriyentatsiya, xarakter, his-tuyg‘ular, qobiliyatlar, aqliy jarayonlar 
shular jumlasidandir. Motivlar - bu subyekt unga muvofiq harakat qilishi kerak bo‘lgan 
mulohazalar. Motiv subyektning voqelikka faol munosabatini shakllantiradigan subyekt-
obyekt informativ aloqalari yig‘indisi sifatida qaraladi . Shu bilan birga, E. P. Ilyin ta’rifiga 
ko‘ra, motivatsiya mavjud motivlarni amalga oshirish uchun vosita, mexanizm sifatida 
ishlaydi. Motivlar yig‘indisida muayyan faoliyatning motivatsiyasi shakllanadi. Demak, sport 
faoliyatida bir qator motivlarning (odamning jismoniy va aqliy imkoniyatlarini bilishga 
intilish, o‘zini boshqalar va o‘z nazdida o‘zini namoyon qilish istagi, muvaffaqiyatga intilish) 
uyg‘unligi sportchining o‘ziga xos motivatsiyasini belgilaydi. Motivatsiya bilan bog‘liq holda 
ko‘rib chiqiladigan yana bir shunga o‘xshash tushuncha - bu istak. Ehtiyoj - bu insonning 
hayot va rivojlanishning ma’lum sharoitlarida boshdan kechiradigan ehtiyoji, organizmning 
muvozanatini saqlash uchun zarur bo‘lgan narsaning yo‘qligi yoki yetishmasligi tufayli ichki 
tanqislikning bir turi. Ushbu hodisaning asosi ko‘pincha biologik xususiyatga ega. Ongli 
ehtiyoj xulq-atvor motivlarini shakllantiradi, harakat yoki harakatlar ketma-ketligini keltirib 
chiqaradi. Harakatlar maqsadga erishishga qaratilgan, ya’ni paydo bo‘lgan ehtiyojni 
qondirish uchun. Inson bir vaqtning o‘zida turli xil ehtiyojlarga ega bo‘lishi mumkin, ammo 
muvaffaqiyatga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun ba’zan yillar kerak bo‘ladi, ba’zan esa 
ochlikni qondirish uchun bir necha daqiqa kifoya qiladi. Har bir faoliyat muayyan 
ehtiyojlarni qondirishning o‘ziga xos chegaralariga ega, shuning uchun shaxs yetakchi 
ehtiyojni qondirish mavzusini o‘zgartirishi mumkin, bu uning motivatsiyasining o‘zgarishi 
bilan birga keladi. Bu esa “adekvat motivatsiya” tushunchasini kiritish uchun asos bo‘ldi. Bu 
tanlangan faoliyat sohasida, shu jumladan sportda muvaffaqiyatga erishishning tabiiy 
istagiga asoslanadi. Adekvat motivatsiyadan farqli o‘laroq, u yoki bu yechimni tanlash 
imkoniyatini beruvchi muqobil motivatsiya ko‘rib chiqiladi. Muqobillikning yana bir turi, 
xususan, sportchi muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasida ham, muvaffaqiyatsizlikka 
uchramaslik motivida ham teng darajada ustunlik qilishi mumkinligida namoyon bo‘ladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, yuqori toifali sportchilar uchun motivatsiyaning ushbu turlarining 
muvozanati taxminan tengdir. Muqobil motivatsiyaning yana bir turi normativ-axloqiy 
motivatsiyadir. Bu sportchiga musobaqa qoidalari va shartlariga nisbatan ifodalanadi. 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
334 
Tashqi tomondan, bu turdagi motivatsiya raqobatning barcha subyektlariga nisbatan 
tegishli xatti-harakatlar shakllarida o‘zini namoyon qilishi mumkin, ya’ni. raqibga, 
hakamlarga, tomoshabinlarga. Normativ va axloqiy motivatsiya sportchi tomonidan 
ma’lum hodisalarni idrok etishdagi nomuvofiqlik bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bularga 
raqibning taxmin qilingan (sportchi nuqtai nazaridan) harakatlari va uning haqiqiy 
harakatlari o‘rtasidagi, davom etayotgan sport harakatini rivojlantirish va hakamlar 
tomonidan berilgan baho o‘rtasidagi, shuningdek, sportchining o‘zi harakatlari o‘rtasidagi 
nomuvofiqliklar kiradi. Ommaviy sportda, jismoniy madaniyatda motivatsiya jismoniy 
harakatlarga, jismoniy faoliyatga intilishga asoslanadi. Oliy mahorat sportida motivatsiya 
sportchilarning faoliyati va qobiliyatlari o‘rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib chiqadigan va 
ularni bartaraf etishga qaratilgan ruhiy stress bilan bog‘liq. Biroq, sportdagi boshqa ko‘plab 
mashg‘ulotlar bilan solishtirganda, odam keskinlikdan qochishga intilmaydi va aksincha, 
bunda raqobat kurashining ijobiy tomonini ko‘radi, u shunchaki haddan tashqari stressdan 
zavqlanadi. Faoliyat sifatida sportning bu xususiyati, natijasi maksimal natija bo‘lishi kerak, 
salbiy rol o‘ynashi mumkin. G‘alabaga intilishda sportchilar ko‘pincha tananing tabiiy 
resurslariga e’tibor bermaslikka harakat qilishadi, bu esa sog‘liq va hayot uchun jiddiy xavf 
tug‘diradi. "Motivatsiya qanchalik baland bo‘lsa, sportchi shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi" 
degan fikr to‘g‘ri emas. Motivatsiyaning kuchayishi hayajon va taranglikni oshiradi. 1908 
yilda amerikalik psixologlar R. Yerkes va J. D. Dodson kalamushlar, tovuqlar, mushuklar va 
odamlarda deyarli bir xil natijalarni bergan tajriba o‘tkazdilar. Vazifa ikkita yorqinlikni 
farqlash edi, javoblardan biri noto‘g‘ri deb baholandi. Uch darajali kamsitish qiyinligi 
taxmin qilingan. Xatolar uchun subyekt zaif, o‘rta yoki kuchli elektr toki urishini oldi, bu esa 
to‘g‘ri yechim topish uchun turtki bo‘ldi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, motivatsiyaning 
intensivligi oshgani sayin, avvalo faoliyat sifati oshadi, so‘ngra maksimal darajaga (optimal 
motivatsiya) erishib, pasayishni boshlaydi. Biroq, Yerkes - Dodson qonuniga muvofiq , har 
bir vazifa va har bir ijrochi uchun optimal motivatsiya darajasi mavjud. Shu bilan birga, 
ijrochi uchun bajarilgan faoliyat qanchalik qiyin bo‘lsa, motivatsiya darajasi shunchalik past 
bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, qiyin ishda optimallikka zaif motivatsiya bilan erishiladi, oson 
ishda esa kuchli motivatsiya mos keladi. Ko‘rinib turibdiki, oson ish bilan ortiqcha 
motivatsiya xatti-harakatlarning buzilishiga olib kelmaydi, ammo bunday imkoniyat qiyin 
vazifalar bilan yuzaga keladi. Qo‘zg‘alishning kuchayishi yoki motivatsiyaning umumiy 
shaklida, yomon ishlashga olib keladi. Oliy mahorat sportlarida motivatsiyaning bir qator 
nazariyalari orasida maqsadga erishish nazariyasi va o‘z taqdirini o‘zi belgilash nazariyasi 
e’tiborni tortadi. Ulardan birinchisiga ko‘ra, maqsadga erishish, sportchi o‘z raqiblariga 
qaraganda yaxshiroq natija ko‘rsatsa yoki o‘zining oldingi natijalariga nisbatan yaxshilangan 
bo‘lsa, taqqoslash istiqbolini aks ettiradi. O‘z taqdirini o‘zi belgilash nazariyasiga kelsak, 
unga ko‘ra , sportchilar o‘z taqdirini o‘zi belgilash darajalarida, shuningdek, sport faoliyatini 
rag‘batlantiradigan tashqi yoki ichki rag‘batlarga qarab farqlanadi. 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
335