Исследование в XXI веке январрь, 2023 г 173 hind jamiyatida tabaqa tizimi ijtimoiy mexanizmi sifatida vujudga

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
173 
HIND JAMIYATIDA TABAQA TIZIMI IJTIMOIY MEXANIZMI SIFATIDA VUJUDGA 
KELISHI
 
Sh.A.Mamadiyev
Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi
Surxondaryo viloyat
Qumqo‘rg‘on tuman bo‘linmasi rahbari, 
Dinshunos, Mustaqil izlanuvchi 
 
Tafakkur erkinligi asosida paydo bo‘lgan tanqid na’munalari, ayniqsa, qadimgi 
Hindiston va Xitoyda rivoj topdi. Qadimgi Hind dinlari haqidagi ma’lumotlar, miloddan 
avvalgi II ming yillik o‘rtalarida shimoli-g‘arbiy Hindistonda ijtimoiy tabaqalanish 
keskinlashganligi
22
bilan bog‘liq. Diniy tasavvurlarning o‘zgarishida jamiyat a’zolarining 
varna yani kastalarga, ijtimoiy tabaqalar va kasb-hunar guruhlarga bo‘linishi muhim rol 
o‘ynagan. Kastalar o‘ziga xos ijtimoiy vazifalarni bajarish, merosiy kasb-hunarlar bilan 
shug‘ullanishi natijasida muayyan bir etnik, ba’zan diniy mushtaraklik bilan bog‘liq. Kastalar 
baland-past tabaqalar hosil qilar, ular o‘rtasidagi munosabatlarda qat’iy cheklanishlar 
mavjud edi. 
Davrlar o‘tishi bilan tabaqa tizimi jamiyatda nafaqat ustuvor qonun sifatida joriy 
bo‘ldi, balki, Hindiston yarim oroli shimolida rahnamolik va fuqarolik tuyg‘usiga yo‘g‘rilgan 
munosabatlarning birinchi marotaba davlatchilik ruhida shakllanishiga olib keldi
23
. Arxaik 
kastalar (tabaqaviy yoki ijtimoiy darajalar) bir qancha qadimgi va o‘rta jamiyatlar (misol 
uchun qadimgi Misr, Hindiston, Peru va boshqalar)da mavjud bo‘lgan. Hindistonda 
Hinduizm dinida ham, asosan, odamlarning muayyam belgisiga ko‘ra guruhlarga 
bo‘linishlari yalpi tus olgan edi. Jamiyatdagi ahvolning murakkablashuvi oqibatida, turli 
ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida tabaqalanish toboro o‘z-o‘zidan chuqurlish bordi.
Hinduiylik dinining ta’limotiga ko‘ra, odamzot ijtimoiy jihatdan teng yaratilmagan. 
Shuning uchun tengsizlikni real hayotda tugatilishining iloji yo‘q. Chunki unga ta’sir etishga 
qodir bo‘lgan kuchlarning o‘zi yo‘q. Hatto bu dinni qabul qilishni, insonni mazkur ijtimoiy 
tabaqalanishga asoslangan kasta tizimini qabul qilishi lozimligi aytib o‘tiladi. To‘rtta alohida 
kasta va ularning ostida yana bir qancha toifalarning borligi uning o‘ziga xosligidandir. 
Hindistonda XX asrning 40-yillarida 3.5 ming katta va kichik kastalar mavjud bo‘lgan
24
. O‘rta 
asrlarda Hindistonda kastalar bir necha pog‘onalarni hosil qilgan. Eng yuqori pog‘ona - 
brahmanlar va harbiy yer egalarining kastalari bo‘lib ular yirik va o‘rtahol mulkdorlardan 
tashkil topgan. Ulardan quyiroq pog‘onani savdogor-sudxo‘rlar egallagan. Bulardan keyingi 
pog‘onadagi zamindorlar kastasi mayda mulkdorlar va dehqonlar bo‘lib, jamoaning to‘la 
22
Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. – Тошкент.: Ўзбекистон нашриѐти, 2002. – Б. 87-88. 
23
Thapar R. A short history of India. V – 1. Penuin book. London.:, 1996. – P. 50. 
24
Қаранг: 
https://uz.wikipedia.org/wiki/Kasta
 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
174 
huquqli a’zolari hisoblanishgan, yanada quyi pog‘onaga ko‘p sonli yersiz va to‘la huquqqa 
ega bo‘lmagan dehqonlar, hunarmandlar va xizmatkorlar kirgan. Ularning eng past qatlami 
huquqsiz va eng ezilgan “hazar qilinganlar” ( “pani nachalne jaat” pariyalar)ning kastasidir. 
Hindiston konstitutsiyasi
25
1955-yilda “hazar qilinganlar” haq-huquqlarini himoya 
qilish maqsadida konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritilib, boshqa tabaqa vakillari bilan teng 
huquqli ekanliklarini e’tirof etilsada, aholining bu tabaqa vakillariga zo‘ravonlik (jinsiy 
zo‘ravonlik), yolg‘iz yoki yoppasiga qatl ettirish kabi nohaqliklarga, xo‘rliklarga duchor 
bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda
26
. “Hazar qilinganlar” hali ham Hindistonda yo‘q bo‘lib 
ketmagan. Mamlakat aholisining 16.2 % shu tabaqaga mansubdir
27
. “Hazar qilinganlar” 
boshqa tabaqa vakillaridan farqli ravishda, eng keraksiz ishlarni bajargan. Masalan baliq 
tutish, hayvon so‘yish, ularning terisini shilish, axlat tozalash, yig‘ishtirish va boshqa shu 
kabi ishlarni bajarishgan. 
Kastachilik tizimi 1950-yilda davlat tomonidan qabul qilingan maxsus “Tabaqalarning 
Konstitutsion Jadvali” (“Constitution Scheduled Saste Order”)da qayd etilgan. Bu degani 
davlat Hind jamiyatida tabaqalanishining qandaydir chegaralangan ro‘yxati mavjudligini tan 
oladi. Ularning nomlanishi va soni Hindistonning har bir shtatida har xilligi bilan izohlanadi. 
Masalan, Hindistondagi Karnataka shtatida rasman 101 ta tabaqa tan olinadi, Goa shtatida 
esa 5 ta, Maharashtrada 59 ta tabaqa qayd etilgan. Hindiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 15 moddasi 1 bandida:
“Din, irq, tabaqa jins va tug‘ilgan joyiga qarab diskriminatsiya (kamsitish, haq-huquqni 
cheklash, tahqirlash) qilish man etiladi. Hech bir fuqaro faqatgina dini, tili, irqi, jinsi va 
tug‘ilgan yeri yoki ulardan birorta sababli ezilish, jabr tortish, javobgar bo‘lish, 
munosabatlarda cheklanish va turli shartlarga duchor bo‘lish ob’ektiga aylanmaydi: 
a) magazin, restoran, mehmonxona va dam olish muassasalaridan, 
b) quduqlar, zahira (rezervuarlar), ko‘llarda suzish va to‘shama yo‘llardan foydalanish, 
umumiy dam olish joylari, to‘la va yarim narxli keng ommaga mo‘ljallangan davlat 
fondlaridan foydalanish huquqiga ega”
28
deb ko‘rsatib o‘tilgan. Har bir tabaqa yoki jadvalga 
mansub bo‘lgan Hindiston fuqarosi o‘z tabaqasiga mos sertifikat olish huquqiga ega. 
“Tabaqa Sertifikati” Hindiston Konstitutsiyasining bir qismi bo‘lib, “Tabaqa Jadvaliga” 
kiritilgan tabaqalardan birortasiga mansublikni ko‘rsatuvchi hujjatdir. Eng past tabaqa 
vakillari bo‘lgan “hazar qilinganlar” bugungi kunda “dalitlar” deb yuritiladi. Ular yuqori 
tabaqa vakillari tomonidan har qanday tahqirlik va siquvga duchor bo‘lmoqdalar. Bularning 
barchasi Hind jamiyatining barqarorligiga putur yetkazmoqda. Oxirgi vaqtlarda Hindistonda 
“hazar qilinganlar”ning haq-huquqlarini himoyalash masalalarida yaxshi tomonga 
o‘zgarishlar bo‘lmoqda, jumladan, dalitlarga Hindiston Respublikasi Parlamentidan joy, 
25
Қаранг: 
https://en.wikipedia.org/wiki/Constitution_of_India
 1950 йил 26 январда Ҳиндистон Республикаси 
Конституцияси қабул қилинган. 
26
Қаранг: 
http://planetguide.ru/krugosvetka/entry/593/
  
27
Қаранг: 
www.dalitsahitya.com
  
28
Қаранг: 1950 йил 26 январда қабул қилинган Ҳиндистон Республикаси Конституцияси 15 модда 1 бандига 
қаралсин. 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
175 
hamda bepul ilm olish
29
va boshqa shu kabi imkoniyatlar berilmoqda. Bugungi kunda Hind 
tabaqalarining son-sanog‘i yo‘q. Har biri o‘z nomiga ega bo‘lib tabaqaning o‘zi yana ko‘plab 
o‘z ichidagi tabaqalarga bo‘linadi. Mamlakat hududida ro‘yxatga olish tadbiri oxirgi marta 
1931-yilda amalga oshirilgan edi. Bu voqeani Hindiston siyosatchilari va din arboblari 
turlicha talqin etganlar, yani kimlardir tabaqachilik ro‘yxatiga qarshi bo‘lsa, kimlardir buni 
ma’qullaganlar.
Ma’lumki, Hindiston dunyoda aholisining soni ko‘pligi jihatidan Xitoydan keyin 
ikkinchi o‘rinda turadi. Ayni vaqtda Hindistonda taxminan 1.2 mlrd odam yashaydi. 2015-
yilda o‘tkazilgan qayd ro‘yxatida mamlakat aholisining qaysi dinga mansubligi hisobga 
olingan edi. Shundan 12.5 % aholi musulmonlar, 2.5 % nasroniylar, 2 % sikhlar, yana 2 % 
turli boshqa din yoki mazhab vakillari, 80 % esa hinduizm diniga mansub kishilarni tashkil 
etadi. Ko‘pgina chet el gazetalarida aytilishicha, ro‘yxatda ierarxik jamiyat tomonidan 
bo‘linadigan to‘rt tabaqa haqida tabaqaviy bo‘linishning mamlakat aholisining siyosiy va 
ijtimoiy hayotiga ta’sir kuchi haqida hech narsa aytilmagan. Biroq, Yevropaliklar Hindiston 
hayotini yaxshi bilmaydilar. Shu sababdan ham gazetalar Hindistonda tabaqalarga bo‘linish 
to‘rtta emas, balki yuzlab va undan ham ko‘pligini tasavvur qila olmaydilar. Yana shuni 
eslatib o‘tish lozimki, doim sanab o‘tiladigan bu to‘rt tabaqa aslida tabaqa emas, balki 
varnadir. Varnalar O‘rta asr Yevropasining tabaqachilik sinfiga o‘xshaydi. 
Amaldagi to‘rt tabaqa vakillarining yuqori pog‘analari, o‘z naslining to‘la-qonli a’zosi 
bo‘lishi uchun albatta brahmanlar qo‘lida ta’lim-tarbiya olishga majbur bo‘lgan. Brahmanlik 
haq-huquqining mas’uliyati, eng oliy tabaqa namoyondasi zimmasiga bir qator bajarilishi 
lozim bo‘lgan vazifalarni yuklaydi
30
. Haqiqiy brahmandan nainki, barcha diniy 
ko‘rsatmalarning ipidan ignasigacha amal qilinishi, balki undan o‘z shaniga dog‘ tushiruvchi 
nojoiz xatti-harakatlarni tasodifan yuz berishiga ham yo‘l qo‘ymaslik qat’iy qilib belgilab 
berilgan
31
. Qadimda hatto o‘z nasli tabaqasiga xos fazilatlarni kamol toptirishga 
yetkazishdan bosh torgan brahman farzandi barcha diniy-ijtimoiy vakolatlardan mahrum 
qilingan. Xullas, Hind jamiyatida brahman, kshatriy, vayshiy yo shudra bo‘lsin, ular orasida 
tabaqa tafovuti va vazifalari shartlariga amal qilinishi, diniy qonunchilik tomonidan qattiq 
nazarot ostida olingan
32
. “Manu qonunlari” (sanskr. मानवधममशास्त्र) qadimgi Hind 
qonunchiligi tarixida alohida o‘rin tutgan. “Manu qonunlari” 12 bobga bo‘lingan. 2650 
(ba’zi manbalarda 2685)
33
ta moddadan iborat bo‘lib unda, diniy-axloqiy huquqiy normalar 
mulk, nikoh, oila munosabatlari
34
, jamiyatdagi tabaqa tizimiga oid normalardan tashkil 
29
Қаранг: 
https://kundalik.wordpress.com/2011/02/02/hindistonda-talaba-qanday-o‘qiydi/
 
30
Қаранг: 
http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/5ab09d9c-826d-e3d7-e118-d3b44c3cfc7a/1006537A.htm
  
31
Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. – Тошкент.: Ўзбекистон нашриѐти, 2002. – Б. 89. 
32
Низомиддинов Н.Ғ. Жануби-Шарқий Осиѐ диний-фалсафий таълимотлари ва ислом. – Тошкент.: Зар қалам, 
2006. Б. 27-28. 
33
Қаранг: У икки мисрали шеърий услубда ѐзилган бўлиб, асосан хуқуқий меъѐрлар кўпроқ IV, VII, VIII ва X 
бобларда келтирилган. 
34
Қаранг: Дин билан боғлиқ ҳисобланган барча муносабатлар никоҳ-оила муносабатлари, мерос, диний 
муассасалар фаолияти алоҳида ҳуқуқий тизимлар билан, яни мусулмонлар ҳақидаги ишлар мусулмон ҳуқуқи 
билан, ҳиндуиз динидаги кишилар ҳақидаги ишлар ҳинд ҳуқуқи билан тартибга солинган. Бундан ташқари, 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
176 
topgan
35
. “Manu qonunlari” huquqiy jihatdan olib qaralganda umumiy va yetarli darajada 
keng yoritilgan hindlarning huquqiy to‘plam hisoblanadi
36
. Varnalarning kelib chiqishi 
haqida “Manu qonunlari”da shunday deyiladi: “Olamning gullab yashnashi uchun olam 
yaratuvchisi Brahma o‘zining og‘zi, qo‘li, soni va tovonidan brahman, kshatriy, vayshiy va 
shudrani yaratgan. O‘zi va boshqalar uchun qurbonliklar qilish, sadaqalar yig‘ish va 
tarqatishni brahmanlarga buyurgan. Qo‘l ostidagilarni himoya qilishni kshatriylarga, 
sadaqalarni tarqatish, qurbonlik qilish, vedalarni o‘rganish, mol boqish, saboq berish, 
savdo-sotiq qilish, yerga egalik qilish kabilarni vayshiylarga topshirgan. Shudralarga esa 
faqat bir yumush qolgan, yani yuqoridagi uch varnaga itoatkorlik bilan xizmat qilish
37
. 
Jamiyat varna (tabaqalarga) bo‘lingan: brahmanlar – diniy ruhoniy va kohinlarning oliy 
tabaqasi, kshatriylar – jangchilar, vayshiylar – savdogar va shudralar – quyi tabaqa vakillari 
bo‘lib, yuqoridagi sanab o‘tilgan toifalarga xizmat ko‘rsatuvchilar hisoblanishgan. 
Buddaviylik dinida qurbonlik keltirish va varnalarga bo‘linish rad etilgan. Jamiyat ikki 
toifaga brahman, kshatriy, gahapati (mulkdor shaxslar) va quyi tabaqadan tashkil topgan 
deb qaraladi
38
. Hatto juda ham qiziq tomoni, kasta tizimidagi tabaqalashuviga ko‘ra unga 
mansub bo‘lganlarning tug‘ilajak farzandlariga ham shunga ko‘ra ism berilishidir. Misol 
uchun agar tug‘ilajak farzand brahmanlar tabaqasiga mansub bo‘lsa, ularga nisbatan 
quvonch va xursandchilikka, kshatriylarga mansub bo‘lsa, kuch-quvvat va qudratga, 
vayshiylarga mansub bo‘lsa, boylik va molu-mulkka, shudralar mansub bo‘lsa xorlik va 
faqirlikka oid ismlar qo‘yilgan.
“Manu qonunlari”da sanab o‘tilgan tabaqadagi barchaga xos vazifalarni tayin qilib 
bergan. Brahmanlar ta’lim-tarbiya, insonlarni dinga targ‘ib qilish bilan mashg‘ul bo‘lishlari 
lozim bo‘lgan. Zero ular ustoz, kohin va hukm chiqaruvchilardir. Ammo kshatriylar ta’lim 
olishlari, qurbonlik keltirishlari, saqada berishlari, vatan va xalq uchun qo‘liga qurol olishlari 
kerak bo‘lgan. Vayshiylar esa dehqonchilik qilishlari, tijorat bilan shug‘ullanishlari, mol-
mulk yig‘ishlari va ularni diniy va ilmiy maskanlarga sarflashlari tayin qilingan vazifalar 
orasidan joy olgan. Lekin shudralarning vazifasi tepadagi uch tabaqa vakillariga xizmat 
qilishlari bilan chizib berilgan.
Kasta tizimiga bo‘ysinishda har bir tabaqa vakili quyidagi shartlarga rioya qilishni talab 
qiladi: