Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FIZIKA 2022-yil, 3-son 
141 
to‘planadi. Shuning uchun bunda yarim yemirilish davri katta bo‘lgan radionuklidlarning to‘planishi 
ahamiyatga ega. 
O‘simliklarning radionuklidlarni tomirlari orqali to‘plashida tuproqning kimyoviy va 
radionuklid tarkibi, ularning tuproqdagi miqdori, turi muhim ahamiyatga ega. Tabiat namunalarining, 
jumladan o‘simliklarning radioaktiv ifloslanishi, radionuklidlarning kishilar organizmiga o‘tish xavfini 
tug‘diradi. Chunki radionuklidlar kishilar organizmiga tuproq-suv-havo-o‘simlik-ovqat mahsulotlari-
kishilar biologik zanjiri orqali o‘tadi. Juda ko‘p sondagi oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanishi asosida 
o‘simliklar turadi. O‘simliklar radioaktivligi radionuklidlarning atrof-muhitdagi miqdoriga, 
o‘simlikning rivojlanish fazalariga, biologik xususiyatlariga, yil fasliga bog‘liq ravishda turli 
o‘simliklarda turlicha darajada o‘zgarib turadi.
O‘simliklarga radionuklidlarning tuproqdan tomir orqali so‘rilishi tuproqning element tarkibiga 
ham bog‘liq. 
Bir qator olimlarning izlanishlari ko‘rsatadiki, tuproqda kalsiy va magniyning harakatdagi 
formasi qancha ko‘p bo‘lsa, radiy tuproqdan o‘simlikka shuncha kam so‘riladi. Tuproqda xloridlar 
bo‘lishi o‘simliklarda kaliyning to‘planishini kamaytiradi. Tuproq namligining yuqori bo‘lishi, 
tuproqda bor va marganetsning bo‘lishi o‘simliklarda kaliy to‘planishini kuchaytiradi. O‘simliklarda 
radionuklidlarning to‘planishiga o‘simlikning yoshi ham ta’sir qiladi. Masalan, 3-4 yillik o‘simliklarda 
uran to‘planishi bir yillik o‘simlikka nisbatan o‘rtacha 7 marta ortiq. Kaliydan farqli ravishda uran, 
toriy, radiy o‘simlikning qari organlarida va tomirida katta miqdorda aniqlanadi. Bu radionuklidlar 
o‘simliklarga sekin harakatlanadigan birikmalar shaklida so‘riladi. 
O‘simlikning har bir rivojlanish davridagi fiziologik jarayonlarga o‘ziga xos ozuqalar talab 
qilinadi. Bundan o‘simliklar rivojlanishining turli davrlarida aktivligining ham turlicha bo‘lishi 
ko‘rinadi.
Tuproqda mikroelementlar, radionuklidlar miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, o‘simliklarda ham 
ko‘proq miqdorda to‘planishi aniqlangan. Radionuklidlar va mikroelementlarning o‘simliklarda 
to‘planishiga ta’sir etadigan boshqa faktorlar ikkinchi o‘rinda bo‘ladi.
O‘simliklarning radionuklid tarkibini tadqiq qilish natijalari radioaktiv izotoplarning tinchlik va 
harbiy maqsadlarda ishlatilishidan hosil bo‘lib, atrof-muhitni ifloslantiradigan, yarim yemirilish davri 
nisbatan katta (T
1/2
=30 yil) bo‘lgan 
137
Cs, 
90
Sr texnogen radionuklidlar kichik miqdorda bo‘lsa-da 
aniqlanishini ko‘rsatdi. Shuningdek, o‘simlik va tuproq namunalarida kosmogen radioaktiv izotop 
7
Be ni ham kuzatish mumkin. 
Radionuklidlarning o‘simliklarda to‘planishi bir qator mamlakatlarda o‘rganilgan, jumladan, 
Sibir o‘simliklarida o‘tkazilgan tajribalardan quyidagi natijalar olingan: radiyning miqdori 
1÷10 pKi/kg, uran miqdori 3,3 pKi/kg, kaliy miqdori turlicha bo‘lib, 0,7÷8,4 nKi/kg oraliqda 
aniqlangan. 
O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi, fizik olim T.M.Mo‘minov va shogirdlari 
tomonidan qator yillar davomida Respublikaning turli hududlari atrof-muhit namunalarida (tuproq, 
turli o‘simliklar, suvlar va boshqalar) gamma-spektrometriya usullari yordamida tabiiy 
226
Ra, 
232
Th, 
40
K, kosmogen 
7
Be va texnogen 
137
Cs radionuklidlarning solishtirma aktivliklari aniqlanmoqda va 
yetarlicha chuqur tahlil qilinib, xulosalar chiqarilmoqda. Masalan, radionuklidlarning tuproqlarda 
aniqlangan solishtirma aktivliklari – 
232
Th uchun A=32÷50 Bk/kg, 
226
Ra uchun A=26÷44 Bk/kg, 
40
K 
uchun A=580÷690 Bk/kg oraliqda o‘zgaradi. O‘simliklarda, ularning turicha va o‘sgan joyiga bog‘liq 
ravishda radionuklidlarning solishtirma aktivligi quyidagi kattaliklarga aniqlanadi – 
226
Ra uchun 
34÷44 Bk/kg, 
40
K uchun 650÷1100 Bk/kg, 
232
Th uchun 20÷37 Bk/kg oraliqda o‘zgaradi [3]. 

---