Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
59 
ojizlik qilib qolishi anglab etgan. Buning isboti uchun I.Mo‘minov Behbudiyning yuqorida 
nomi zikr etilgan maqolasidan quyidagi iqtibosni keltiradi: “Biz -deydi unda Behbudiy- 
musulmonlar ilm va falsafa taraqqiysida so‘nggi besh yuz yil davomida juda orqada qolib 
ketdik. Ana shu vaqt ichida boshqa mamlakatlarda qanday o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligiga bir 
nazar tashlasangiz, bu mamlakatlar xalqlarining dunyoqarashlari qanchalik o‘zgarganligini 
ko‘rasiz. Moddiy unchilikka, daxriylarga, ishtiroki qiyunchilarga qarshi muvofaqqiyatli 
kurashmoq uchun fan va falsafaning yangi yutuqlari bilan qurollansak yomon bo‘lmas edi. 
Bunga qarshi bundan besh yuz yil ilgari maydonga kelgan kalom falsafasi qoidalariga amal 
qilibgina kurashib bo‘lmaydi. Bu, ya’ni kalom vositasida hozirgi zamon artelleriyasiga qarshi 
behuda urush qilishday bo‘lib qoladi”. (Qarang. Mo‘minov I. O‘zbekistonda XIX asr oxiri va 
XX asr boshlarida ijtimoiy-falsafiy tafakkurning rivojlanish tarixidan.[1]  
Jadidchilik harakatining va uning g‘oyalarining falsafiy asosini bu harakatning 
Turkistonda yangi ma’naviy-ijtimoiy taraqqiyotning timsoliga aylanganligidan axtarish kerak 
bo‘ladi. Chunki, jadidlar ma’rifatparvarligining falsafiy asosini an’anaviy islom, shariat, 
tasavvufdan tortib, zamonaviy ovrupa pozitivist falsafa usullariga ham asoslanishdan iborat 
edi.[2] 
Jadidlarning g‘oyaviy qarashlarining falsafiy asoslari haqida tarixchi olima D.Alimova 
ham to‘xtalib, shunday yozadi: “Bu jarayonni Ovrupadagi XVIII asr ma’rifatchiligi bilan 
qiyoslash mumkin. O‘sha davrda Montestke, Russo, Didro, Volter singari daholar etishib 
chiqqan, ularning g‘oyalari buyuk fransuz inqilobini hozirlagan. Jadidlar o‘zlari bu 
faylasuflarning muxlisi bo‘libgina qolmay, bular asos solgan ta’limotlarning targ`ibotchilari 
ham edi. Darhaqiqat, Maxmudxo‘ja Behbudiy Ogyust Kontga, Abdurauf Fitrat SH.Senoboss, 
Abdulla Avloniy esa Aflotun, Suqrot esa Arastu asarlariga nihoyatda qiziqqan, ularning ta’lim 
va tarbiya xaqidagi qarashlariga juda katta e’tibor bergan”.[3] 
Jadidchilikning asl mohiyatiga e’tibor beradigan bo‘lsak, ma’rifatchilik va jadidchilik 
bir -birini to‘ldiruvchi mezonlar ekanligiga guvoh-bo‘lamiz. Shu o‘rinda olim X.Mirzazoda 
ta’kidlab yozganidek, ”jadidchilik” ijtimoiy-falsafiy va adabiy-madaniy jarayonning tarixiy 
nomi bo‘lib, ma’rifatparvarlik uning mohiyati va mazmunidan iboratdir.”[4] 
Sharqshunos olimlardan L.Azizzoda M.Behbudiyning jadidchilik harakatidagi roli 
haqida to‘xtalib shunday yozadi: “Turkistonning uyg‘onish davrini uch qismga maorif, 
matbuot va jamiyatga bo‘lib tekshira boshlasak, bu xarakatning boshida Behbudiy turganini 
ko‘ramiz.” [5] 
“Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, mavjud ilmiy adabiyotlarda jadidchilik 
harakatining falsafiy-g‘oyaviy asoslari haqida hozirgi kungacha etarli ma’lumot yo‘q va shu 
yo‘nalishda tadqiqotlar olib borilmagan. Shu o‘rinda biz, professor J.Yaxshilikovning 
“Nazariy jabha deganda Behbudiyning ma’rifat, ilm-fan va madaniyatning jamiyat 
hayotidagi, xalq va millat taqdiridagi, taraqqiyotidagi o‘rni hamda ahamiyatini har 
tomonlama yoritib borganligini tushunmoq lozim.” degan fikriga qo‘shilgan holda[6] 
Jadidchilik falsafasini ularning ma’rifatchiligi bilan yug‘rilgan edi desak maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. 
Ko‘rinib turibdiki, jadidchilar ma’rifat deganda, avvalo ajdodlar me’rosini nazarda 
tutsalarda, lekin ular faqat islomiy ta’limotdan va’z o‘qish emas, balki” aqliy va faniy 
ilmlarga kitob tasnif qilgan musulmon ulamo va hukamolar”ning merosini chuqur 
egallaganlar. Bu xaqda Behbudiyning o‘zi o‘zining "Muntahabi jug‘rofiya umumiy” 
asrligining “Turkiston donishmandlari” bo‘limida qadimdan buyuk ajdodlarimiz tabiiy va 

---