Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
60 
ijtimoiy fanlarni taraqqiy etilganliklarini yuksak baholab shunday ta’kidlaydi: ta’kidlab 
shunday yozadi:”Agarda, aqliy va noaqliy ilmlarga kitob tasnif qilgan Turkiston ulamolarini 
hammasini aholi va tasnifotini yozmoq lozim bo‘lsa, ushbu kitobimizdan ham kattaroq bir 
kitob tayyorlamoq kerak buladur”.[7] Ko‘rinib turibdiki, biz jadidlarning falsafiy qarashlari 
haqida gapirganimizda avvalo Sharq mutafakkirlarining tabiat va jamiyat haqidagi 
qarashlariga tayanganligini esda tutishimiz zarur.
XX asr boshlariga kelganda, Maxmudxo‘ja Behbudiy o‘zining ham publitsistik, ham 
badiiy asarlarida insoniyat jamiyatiga qiziqishi ortganligini guvohi bo‘lamiz. Jumladan, u 
insoniyat jamiyatini uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlariga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisa sifatida 
tushunadi. Xuddi shu ma’noda u insoniyat jamiyatini uch toifaga-vaxshoniyat, badaviyat va 
madaniyat bosqichlariga ajratadi. 
Behbudiy o‘zining “Muntahabi jug‘rofiya umumiy” asarida bu xaqda shunday yozadi: 
”Vahshoniyat martabasi faqat odamni holi hayvoniyatga istiqomatidurki, na aql-kamol va na 
ilm —ma’rifat , din-diyonat, insof-diyonat hech bir insonga yoqimlik holati, harakati, fe’li 
bo‘lmaydur. Bu nav odamlardan Afriqo cho‘llari, Amirqo tog‘lariga, Avstraliyo jaziramarig‘a 
bordur. Ikkinchi xili badaviylardurki, vahshoniyatdan taraqqiy yoinki madaniyatdan tanazzul 
qilib, bir holga kelgan vahshiy ila madaniy orasida vositadurki, badaviy va sahroyi mahz 
ataladurlar. Bu toifani jamiyatni bashariyatg‘a keragicha yordamlari etmaydur. Chunki ilmlari 
kamdur. Shaharlarda va katta jamiyatlik, ilm-hunarlik mahallalarda turaturg‘on, ilm, fazl va 
hunarlik xalqni va yovlar ila birga turuvchi insonlarni “madaniy” ataladur”.[8] 
Bu fikrdan ko‘rinib turibdiki, Maxmudxo‘ja Behbudiy ham ustozi singari Ismoilbek 
Gasprali mamlakatni taraqqiyot darajasiga chiqarish uchun avvalo, ta’lim-tarbiya sohasida 
islohot o‘tkazish, uni yangi davr ehtiyojlariga muvofiqlashtirish lozim, degan xulosaga keladi. 
Turkiston ma’rifatchiligining shakllanishida ularning o‘zlarining siyosiy harakatlari 
dasturi bilan birgalikda O‘rta va Yaqin Sharqdagi, Qrim, Qozon, Ufa, Ozorboyjondagi diniy –
islohotchilik, ma’rifatchilik harakatlari va g‘oyaviy jarayonlarning ta’siri katta bo‘lgan. 
Buning natijasida Turkiston ma’rifatparvarlari Chor Rossiyasining zulmidan ezilgan 
xalqlarning uyushishi va ozodlik uchun kurashish g‘oyasi dastlab jadidchilikning 
ma’rifatparvarlik mafkurasining shakllanishiga olib keldi. Shu asosda jadidlar milliy 
mafkuraning g‘oyaviy maqsadlarini asoslab berdilar. Bu g‘oyalar insonparvarlik, milliy 
ongning uyg‘onishi, milliy tarbiyaga chaqirish asosida dunyoqarashni shakllantirish kabi 
jihatlarni qamrab oldi. Bu g‘oyalar jadidchilarning falsafiy dunyoqarashlarining mahsuli 
sifatida paydo bo‘ldi. Darhaqiqat, o‘sha davrda ro‘y berayotgan ijtimoiy-siyosiy 
o‘zgarishlarni o‘rganish, milliy falsafa va xalq dunyoqarashining shakllanishida muhim 
ahamiyat kasb etdi. Bu borada Maxmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, 
Cho‘lpon, Fitrat kabi ma’rifatparvarlarning dunyoqarashi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Chunki ularning asardarida badiiylikdan ko‘ra g‘oyaviylik ustunlik qilar edi. G‘oyaviylik esa 
albatta falsafiy dunyoqarashning mahsuli bo‘ladi. 
Jamiyatning genezisi bo‘lgan jamoa bo‘lib yashashga intilish aslida ma’naviyat ya’ni 
ruhiy olam, ong, tafakkur, ahloq, imon, fan va hokazolar tufayli insoniyatning eng qadimgi 
ajdodlari aniq o‘z hatti-harakatlari, xulq-atvorini tartibga solgan, oila kishilik jamiyati paydo 
bo‘lishiga birlamchi asoslardan biri bo‘lgan. Ong va tafakkurning rivojlanishi bilan inson 
mehnat qurollari yaratish, moddiy ne’matlar ishlab chiqish va tabiatga qaramlikdan qutulish 
imkoniyatiga ega bo‘lgan. Aynan ma’naviyat tufayli insonning mehnat qobiliyati, ijtimoiy 
faolligi, bunyodkorlik va yaxshilik uchun xizmat qilgan. Aksincha, ma’naviy qashshoqlik, 

---