Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

Keywords: myths, Beecher Stowe's novel “Uncle Tom’s Hut”, religious 
contemplation, prophets, divine religions, human religions, vasan. 
 
Har bir vatandoshimiz, ayniqsa yoshlar faqat islom dini to‘g‘risida emas, umuman 
dunyodagi mavjud barcha dinlar, ularning tarixi, mohiyati to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega 
bo‘lsin. I.A.Karimov inson tabiati haqida gap ketganda, albatta, uning tafakkurga ega, aqlli va 

---

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
28 
ijtimoiy mavjudot ekanligi takidlanadi. Ayni paytda insonning ijtimoiyligi va aqli, tafakkuri 
uzviy bog‘liq, bir-birini taqozo etadi. Inson har doim bilishga, dunyoni o‘rganishga moyil 
bo‘lib kelgan. Bu esa yaratuvchi tomonidan hadya etilgan buyuk ne’matdir- deya takidlagan 
edi. 
Avvalo tafakkur o‘zi nima? Uning kishilar ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni xususida fikr 
yuritsak. Tafakkurning shakllanishi masalasi o‘zining ilmiy-falsafiy jihatidan tashqari, aniq 
amaliy yo‘nalishiga ham ega. Chunki O‘zbekistonda yangi jamiyat barpo etish ijtimoiy ongni, 
odamlarning olamga, insonga va jamiyatga munosabatini o‘zgartirishni taqozo etadi. Birinchi 
Prezidentimiz o‘z kitobida yozib qoldirganidek: “Tafakkur ozod bo‘lmasa, ong va shuur 
tazyiqdan, qullikdan qutulmasa, inson to‘la ozod bo‘lolmaydi. Taraqqiyot taqdirini ma’naviy 
jihatdan yetuk odamlar hal qiladi”[3, 34].
Tafakkurning ilk tarixiy shakli asotiriy tafakkurdir. Ibtidoiy jamiyat kishisi olamni 
bilishda, turli hodisalar, jarayonlar o‘rtasidagi haqiqiy yoki xayoliy bog‘liqlikni, ularning bir-
biriga va yerdagi hayotga, odamlar taqdiriga ta’sirlarini aniqlashda va ifodalashda asotirlardan 
(mifologiyadan) foydalangan. 
Asotir olamni keng qamrovli, umumlashgan, sistemali va ayni paytda konkret-obrazli 
idrok qilishning ibtidoiy universal, sinergetik shaklidir. Asotirlar tizimini olamning ibtidoiy 
ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ilk modeli deyishimiz mumkin[9, 54]. Keyingi izlanishlar 
natijasida ma’lumki, aynan mifologik dunyoqarashning yuzaga kelishi kishilarda diniy 
dunyoqarashning shakllanishi uchun zamin yaratdi. Xususan, hozirda qadimgi dinlarning 
vujudga kelishi va ularning paydo bo‘lish asoslari mifologik xususiyatlariga egadir. Masalan, 
Avestoda devlar – salbiy obraz yovuzlik timsollaridir. Axuralar esa xudolar va ma’budlardir. 
Hindlarda esa devlar – xudolar, asuralar esa - demonlardir (iblislar). Bundan faraz qilish 
mumkinki, qadimgi xalqlarning diniy va mifologik dunyoqarashlari o‘xshash, ammo Avesto 
va Vedalardagi asotirlar tizimi mazmunan va shaklan bir-biridan farq qiladi. Bir-biridan 
ajralib ketgan hind va ariy xalqlari sobiq birodarlarining xudolarini yovuz kuchlarga 
tenglashtirib, ularning baholarini qarama-qarshi tomonga o‘zgartirib yuboradi. Bu esa 
ularning aslida bir xalqlardan kelib chiqqanligi hamda ularning diniy tafakkuri ham o‘zaro 
yaqin ekanligidan dalolat beradi.
Diniy tafakkurni shakllantirish uchun bu soha tarmog‘ini professional tarzda, ilmiy va 
tarixiy metodologik nazariyalar asosida o‘rganib chiqamiz. Diniy tafakkur genezisini 
o‘rganishni yakka xudolik dinlarining paydo bo‘lishi bilan boshlashni lozim topdik. Chunki 
dinning asl ma’nosi qo‘rquv emas balki ideallikni qidirish va unga muhabbat qo‘yish, har bir 
ta’limoti gumanistik, tolerantlik va ruhiy ozuqa kabi insonni yuksaltiruvchi tushunchalar bilan 
boyitilgan bo‘lishi zarurdir. Shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda tadqiqot ishimizning 
asosiy ob’yekti yuqoridagi kategoriyalarga to‘la mos keluvchi dinlarni o‘rganishda yuzaga 
keluvchi diniy madaniyat va tafakkur hamda uning genezisi bo‘ladi. 
Dunyoviy ilmlar orqali ma’lumki insoniyat yer yuzida paydo bo‘lgandan boshlab tabiat 
kuchlariga, unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga ilohiy nazar bilan qaray boshladi. Bunga 
esa ulardagi qo‘rquv hissi turki bo‘ldi. Ammo ana shu davrdan boshlab insonlarda ishonch-
etiqod paydo bo‘lishi ularning ijtimoiy hayotiga o‘zgacha kuch bag‘ishlay boshladi. 
Insonlarning tug‘ilishi haqida G‘arb va Sharq olimlari o‘rtasida fikrlar, qarashlar xilma-xildir. 
Ammo, hozirda inson zotining bir asosdan, bir nasldan, bir ota va onadan tarqalganligi ilmiy 
haqiqat holini olganligi hech kimga sir emas. Islomiy kitoblarda esa, Alloh taoloning yerdagi 
xalifasi deb ta’rif berilgan insoniyatning ilk vakili Odam alayhissalomning yaratilishi 
insoniyat tarixining boshlanishini anglatadi. Alloh taolo Qur’oni Karimda shunday marhamat 
qiladi:
“Ey insonlar, darhaqiqat, biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik 
hamda bir-biringiz bilan tanishishingiz (do‘st-birodar bo‘lishingiz) uchun sizlarni turli-tuman 
xalqlar va qabila-elatlar qilib qo‘ydik. Albatta, Alloh bilguvchi va ogohdir”[7, 354]. 
Diniy e’tiqodlar va ta’limotlar insonlarga ular orasidan Alloh taolo tomonidan tanlab 
olingan payg‘ambarlar tomonidan yuzaga kelgan. Payg‘ambarlarning ba’zilariga u dunyoda 

---