Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

Адолатлилик
Мувофиқлик ва ижро
Халқаро рақобатбардошлик
Маъмурий самарадорлик
Узоқ муддатли барқарорлик

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
110 
Маъмурий харажатлар ва солиқларни йиғиш ва уларга риоя қилишнинг 
мураккаблигини баҳолаш солиқ таҳлилининг муҳим қисмидир. Солиқ кодексини 
соддалаштириш ва солиқ юкларини камайтириш фискал сиёсатни янада самарали 
ва тежамкор қилиш имконини беради. Шунингдек, солиқ таҳлили фискал 
сиёсатнинг узоқ муддатли барқарорлигини ҳам кўриб чиқиши мумкин. Бунга 
аҳолининг қариши каби демографик ўзгаришларнинг молиявий таъсирини баҳолаш 
ва солиқ сиёсатининг вақт ўтиши билан барқарор бўлишини таъминлаш киради. 
Шуни айтиш мумкинки, солиқ таҳлили солиқ органларини турли солиқ 
сиёсатларининг иқтисодий, ижтимоий ва маъмурий оқибатлари тўғрисида хабардор 
қилиш орқали самарали фискал сиёсатни шакллантиришда ҳал қилувчи роль 
ўйнайди. Бу ҳукуматларга даромад олиш, иқтисодий ўсиш, адолат ва маъмурий 
мақсадга мувофиқлик ўртасидаги мувозанатни сақлашга ёрдам беради ва натижада 
фискал сиёсатнинг умумий самарадорлигига ҳисса қўшади. 
Шу ўринда самарадорликка йўналтирилган солиқ таҳлилининг айрим 
таъсирларини ҳам эътироф этишимиз лозим (2-расм) 
2-расм. Самарадорликка йўналтирилган солиқ таҳлилининг таъсири
2
 
2-расмни кўриб чиқадиган бўлсак, солиқ таҳлилининг таъсирларини кетма-
кетликда таҳлил қилсак. Ҳукумат кўпинча самарадорликни ошириш учун кенгроқ 
иқтисодий фаолият ёки даромад манбаларини ўз ичига олган ҳолда солиқ базасини 
кенгайтиришни мақсад қилади. Кенгроқ солиқ базаси солиқ ставкаларини 
пасайтириш, иқтисодий бузилишларни камайтириш имконини беради. 
Мураккаб солиқ кодекси мувофиқлик муаммоларига ва маъмурий 
харажатларнинг ошишига олиб келиши мумкин. Вақт ўтиши билан солиқ кодекси 
ҳаддан ташқари мураккаблашиши, бу эса мувофиқлик муаммолари ва маъмурий 
қийинчиликларга олиб келиши мумкин. Ислоҳотлар бўйича саъй-ҳаракатлар солиқ 
тизимини соддалаштириши мумкин, бу эса солиқ тўловчиларга қоидаларни 
тушуниш ва уларга риоя қилишни осонлаштиради. Солиқ кодексини 
соддалаштириш мувофиқлик юкини камайтириш орқали самарадорликни ошириши 
мумкин. 
Пигувиан 
солиқлари 
ташқи 
харажатларни 
(масалан, 
ифлосланиш) 
ичкилаштириш орқали бозордаги муваффақиятсизликларни тузатиш учун 
мўлжалланган. Солиқларни ташқи омилларга мослаштириш орқали фискал сиёсат 
ресурсларни самарали тақсимлашга ёрдам беради. 
2
Муаллиф томонидан шакллантирилган. 
Солиқ базасини кенгайтириш
Солиқ кодексини соддалаштириш
Пигувиан солиқларидан фойдаланиш
Мунтазам қайта кўриб чиқиш ва ислоҳ қилиш

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
111 
“Пигувиан солиқлари” маълум иқтисодий фаолият билан боғлиқ салбий ташқи 
таъсирларни тузатиш ёки юмшатиш учун мўлжалланган солиқларни англатади. Бу 
солиқлар 20-аср бошларида концепцияни ишлаб чиққан инглиз иқтисодчиси Артур 
Пигу номи билан аталган. Пигуви солиқларининг асосий мақсади фаолиятнинг 
шахсий харажатларини унинг ижтимоий харажатлари билан мослаштиришдир. 
Жисмоний шахслар ёки фирмалар ўз ҳаракатларининг жамиятга салбий таъсирини 
тўлиқ ҳисобга олмасалар, Пигувиан солиқлари ушбу салбий ташқи таъсирларни 
камайтириш ёки йўқ қилиш учун иқтисодий туртки бериши мумкин. Ҳукумат ташқи 
харажатга тенг солиқ солиш орқали масъул томонни бошқаларга юкланган зарар 
ёки харажатларни тўлашни мақсад қилади.
Пигувиан солиқлари ташқи таъсирларни ҳал қилишда бозорга асосланган 
ёндашув 
ҳисобланади, 
чунки 
улар 
хатти-ҳаракатларнинг 
ўзгаришини 
рағбатлантириш учун нарх сигналларига таянади. Ташқи харажатларни ўз ичига 
олган ҳолда, улар шахслар ва фирмаларни ўз ҳаракатларининг тўлиқ ижтимоий 
таъсирини ҳисобга олишга ва кўпроқ ижтимоий масъулиятли танловлар қилишга 
ундайди. Шу билан бирга, Пигувиан солиқларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш 
мураккаб бўлиши мумкин ва уларнинг самарадорлиги солиқ ставкасини ташқи 
харажатларни тўғри акс эттирадиган ва ортиқча иқтисодий зарар этказмасдан, 
керакли хатти-ҳаракатларнинг ўзгаришини рағбатлантирадиган даражада 
белгилашга боғлиқ. 
Солиқ тизимлари ўзгарувчан иқтисодий шароит ва ижтимоий эҳтиёжларга 
мослашиш учун даврий равишда қайта кўриб чиқилиши ва ислоҳ қилиниши керак. 
Иқтисодий шароитлар инфляция, технологик тараққиёт ва глобал иқтисодиётдаги 
ўзгаришлар каби омиллар туфайли вақт ўтиши билан ўзгариб туради. Солиқ 
тизимлари самарали ва ушбу ўзгаришларга жавоб бериш учун ривожланиши керак. 
Ижтимоий эҳтиёжлар ҳам ўзгаради ва солиқ тизимлари ушбу ривожланаётган 
устуворликларга мос келиши керак. Мунтазам баҳолашлар солиқ кодексидаги 
даромадларни йўқотиш ёки адолатсизликка олиб келиши мумкин бўлган 
самарасизлик ёки бўшлиқларни аниқлаши мумкин. Ислоҳотлар солиқ йиғиш 
самарадорлигини ошириш ва солиқ тўлашдан бўйин товлаш ҳолатларини 
камайтириш имконини беради. 
Умуман, солиқ тизимларини мунтазам қайта кўриб чиқиш ва ислоҳ қилиш 
уларнинг самарали, адолатли ва ривожланаётган иқтисодий ва ижтимоий манзарага 
мос келишини таъминлаш учун муҳим аҳамиятга эга. Бундай жараёнлар далилларга 
асосланган бўлиши ва бутун жамият манфаатларига хизмат қиладиган солиқ 
сиёсатини яратиш учун манфаатдор томонларнинг кенг консультациясини ўз ичига 
олиши керак.