Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

1-қадам: Аниқ мақсадларни белгиланг ва сарф-харажатларга устувор 
аҳамият бериш. Бюджетни баҳолашга киришдан олдин, мақсад ва мақсадларни 
аниқ белгилаш лозим. Харажатлар билан қисқа ва узоқ муддатда нимага эришмоқчи 
эканлигини аниқлаш. Мақсадларини аниқ, ўлчанадиган, эришиш мумкин, тегишли 
ва вақт билан боғлиқ мақсадларга ажратиш керак. Ушбу қадам бюджет 
ташкилотини қарашлари ва миссиясига мос келишини таъминлайди, бу эса 
харажатлар 
исталган 
натижаларга 
ҳисса 
қўшаётганлигини 
баҳолашни 
осонлаштиради. 
Кейинчалик, харажатларни уларнинг аҳамияти ва потенциал таъсирига қараб 
тартиблаш орқали харажатларни биринчи ўринга қўйиш. Бюджетнинг муҳим 
қисмини бевосита асосий мақсад ва вазифани қўллаб-қувватлайдиган моддаларга 
ажратиш лозим. 
2-қадам: Харажатларни мунтазам равишда кузатиб бориш ва таҳлил 
қилиш. Барча бюджет харажатларини мунтазам кузатиб бориш учун мустаҳкам 
тизимни жорий қилиш даркор. Ҳар бир харажатни қайд қилиш, уларни тегишли 
равишда таснифлаш ва маълумотларни таҳлил қилиш учун бухгалтерия дастурлари 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
222 
ёки бошқа молиявий воситалардан фойдаланиш, мунтазам кузатув бюджетдан устун 
туриш ва режалаштирилган харажатлардан ҳар қандай номувофиқлик ёки 
оғишларни аниқлаш имконини беради. Шунингдек, таҳлил қилиш харажатлар 
прогнозлардан ташқари ошиб кетиши мумкин бўлган ҳудудларни ёки маблағлардан 
самарали фойдаланилмаётган соҳаларни аниқлашга ёрдам беради. Маълумотларга 
асосланган тушунчалар оқилона қарорлар қабул қилиш учун мустаҳкам пойдевор 
яратади. 
3-қадам: Самарадорлик ва натижаларни ўлчаш. Бюджет харажатларини 
баҳолашнинг муҳим жиҳатларидан бири бу уларнинг ташкилот фаолияти ва 
натижаларига таъсирини баҳолашдир. Асосий самарадорлик кўрсаткичлари (KPI) бу 
мақсад учун қимматли кўрсаткичлардир. Қуйидаги KPIларни кўриб чиқиш керак: 
 
инвестициялар рентабеллиги - инвестиция самарадорлигини дастлабки 
харажатлар билан солиштирганда баҳоланади; 
 
харажат-фойда таҳлили унинг умумий қийматини аниқлаш учун 
харажатларни унинг келтирадиган фойдалари билан солиштириш орқали амалга 
оширилади. 
 
самарадорликнинг асосий коэффициентлари - самарадорлик даражасини 
тушуниш учун ишлаб чиқарилган бирлик нархи, сотиб олинган ҳар бир мижоз учун 
харажат ёки тугалланган лойиҳа учун харажатлар каби нисбатларни баҳолаш ва ҳ.о.. 
KPIларни мунтазам равишда баҳолаш орқали ишлашга ижобий таъсир 
кўрсатган ва тузатишларни талаб қилиши мумкин бўлган муваффақиятли 
харажатларни аниқлаш мумкин.