Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

III СОН. 2023 
СОЛИҚ ВА ҲАЁТ 
ЭЛЕКТРОН ИЛМИЙ ОММАБОП ЖУРНАЛ 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
219 
2. Адабиётлар шарҳи. 
Бу борада кўплаб тадқиқотлар олиб борилган бўлиб, уларни айримлари билан 
танишиб чиқишни лозим деб топдик. Иқтисодчилар ўртасида ҳукмрон бўлган 
консенсусга мувофиқ фискал сиёсатнинг асосий макроиқтисодий мақсадлари унинг 
барқарорлиги, контртцикликлиги, узоқ муддатли иқтисодий ўсишни қўллаб-
қувватлаш ва инклюзивликдир (O.Blanchard ва бошқалар, 2010). Шу билан бирга, 
бюджет харажатлари сиёсатининг ўрни асосий ҳисобланади, чунки макроиқтисодий 
жараёнларга бевосита таъсир кўрсатадиган бюджет харажатлари ҳажми ва 
таркибининг ўзгариши. 
М.Қуреши (2009) томонидан иқтисодиётнинг ҳетеродокс томонида давлат 
харажатларини тақсимлаш ва унинг бир қанча ривожланиш кўрсаткичларига 
таъсири тизим-динамик ёндашув орқали кўриб чиқилди.
Халқаро амалиётда бюджет харажатлари самарадорлигини баҳолашнинг энг 
кенг тарқалган усули бу харажатлар ва фойда таҳлилидир (E.J.Mishan, 1994). 
Олинган натижаларни пул кўринишида ифодалаш мумкин бўлмаса, фойда-харажат 
таҳлилидан фойдаланиш мумкин (M.V.Mil'chakov, 2014). Дастур-мақсадли ёндашувда 
харажатлар-фойда таҳлилидан фойдаланиш мумкин, чунки натижа мақсадли 
кўрсаткичларнинг чегаравий қийматларига эришиш даражаси билан белгиланиши 
мумкин. 
3. Таҳлил ва натижалар. 
Бюджет харажатларини бошқариш пухта режалаштириш, таҳлил қилиш ва 
мослашишни талаб қилувчи мураккаб ва қийин вазифа бўлиши мумкин. Бюджетни 
бошқаришда жисмоний шахслар, корхоналар ва ташкилотлар кўпинча бир нечта 
асосий муаммоларга дуч келади: 
1. Ноаниқ иқтисодий шароитлар - инфляция даражаси, фоиз ставкалари ва 
валюта қийматлари каби ўзгарувчан иқтисодий шароитлар бюджетни 
режалаштириш ва ижро этишга таъсир қилиши мумкин. Иқтисодий муҳитдаги 
ноаниқлик харажатлар ва даромадларда кутилмаган ўзгаришларга олиб келиши 
мумкин, бу эса бюджетга риоя қилишни қийинлаштиради. 
2. Бозор динамикасини ўзгартириш - саноат ва бозорлар технологик 
тараққиёт, истеъмолчиларнинг афзалликлари ва рақобат босими туфайли доимий 
равишда ривожланмоқда. Бюджет бошқаруви ушбу ўзгарувчан динамикага 
мослашиши керак, бу эса ресурсларни тақсимлашда мослашувчанликни талаб 
қилади. 
3. Маълумотлар ва тушунчаларнинг етишмаслиги - тўғри ва долзарб молиявий 
маълумотлар бюджетни самарали бошқариш учун жуда муҳимдир. Бироқ, баъзи 
шахслар ёки ташкилотлар тегишли молиявий маълумотларни тўплаш ва таҳлил 
қилиш учун тегишли воситалар ёки жараёнларга эга бўлмаслиги мумкин, бу эса 
хабардор бўлмаган қарорларга олиб келади. 
4. Бюджетлаштириш бўйича экспертиза етарли эмас - бюджетларни самарали 
яратиш ва бошқариш учун ҳамма ҳам зарур молиявий тажрибага эга эмас. 
Бюджетлаштириш тамойиллари, прогнозлаш техникаси ва молиявий таҳлилни 
етарли даражада билмаслик ресурсларни оптимал тақсимлаш ва бюджет 
қарорларини қабул қилишга олиб келиши мумкин. 
5. Ўтган даврдаги маълумотларга ҳаддан ташқари ишониш - бюджетни 
режалаштиришда фақат тарихий маълумотларга таяниш келажакдаги ўзгаришлар 
ва ривожланаётган бозор шароитларини ҳисобга олмаслиги мумкин. Бюджетлар 
долзарб бўлиб қолиши ва келажакдаги муаммоларга жавоб бериши учун истиқболли 
тушунчаларни ўз ичига олиши керак. 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
220 
6. Кутилмаган харажатлар ва фавқулодда вазиятлар - эҳтиёткорлик билан 
режалаштиришга қарамай, кутилмаган харажатлар ва фавқулодда вазиятлар юзага 
келиши мумкин, бу эса бюджет ажратмаларига таъсир қилади ва молиявий 
тангликни келтириб чиқаради. Бюджет менежерлари бундай вазиятларни бартараф 
этиш учун фавқулодда режалар ва захира фондларига эга бўлиши керак. 
7. Алоқа ва ҳамкорликнинг етарли эмаслиги - каттароқ ташкилотларда 
бюджетни бошқариш кўпинча бир нечта манфаатдор томонлар ва бўлимларни ўз 
ичига олади. Ушбу манфаатдор томонлар ўртасидаги ёмон алоқа ва ҳамкорлик 
молиявий мақсадларнинг нотўғри тақсимланишига ва ресурсларнинг самарасиз 
тақсимланишига олиб келиши мумкин. 
8. Қисқа муддатли ва узоқ муддатли мақсадларни мувозанатлаш - қисқа 
муддатли молиявий мақсадлар ва узоқ муддатли стратегик мақсадлар ўртасидаги 
мувозанатни сақлаш қийин бўлиши мумкин. Қисқа муддатли шошилинчликлар 
ресурсларни муҳим узоқ муддатли инвестициялардан узоқлаштиришга олиб 
келиши мумкин. 
9. Ўзгаришларга қаршилик - бюджетни оптималлаштириш ёки харажатларни 
камайтириш чораларини қўллаш мавжуд харажатлар схемаларига ўрганиб қолган 
ходимлар ёки бўлимларнинг қаршилигига дуч келиши мумкин. Қаршиликни енгиш 
ва молиявий интизом маданиятини тарбиялаш қийин бўлиши мумкин. 
10. Кузатиш ва созлашда муваффақиятсизлик - бюджет доимий мониторинг 
ва тузатишларни талаб қиладиган динамик воситадир. Ҳақиқий харажатларни 
сметада белгиланган миқдорларга нисбатан кузатиб бормаслик ва ўз вақтида 
тузатишлар киритмаслик бюджетдан четга чиқишга ва молиявий мақсадларни 
ўтказиб юборишга олиб келиши мумкин. 
11. Нотўғри прогнозлар - тўғри молиявий прогнозлар самарали 
бюджетлаштириш учун жуда муҳимдир. Нотўғри прогнозлар, хоҳ ортиқча ёки кам 
баҳоланган даромадлар ва харажатлар ресурсларни нотўғри тақсимлашга ва 
бюджетни самарасиз бошқаришга олиб келиши мумкин. 
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш бюджетни бошқаришда проактив ва 
маълумотларга асосланган ёндашувни талаб қилади. Молиявий воситалардан 
фойдаланиш, очиқ мулоқотни ривожлантириш, профессионал тажриба излаш ва 
ўзгарувчан шароитларга мослашиш бюджет харажатларини муваффақиятли 
бошқаришнинг муҳим стратегиясидир. 
Шунингдек, маблағларнинг қандай тақсимланиши ва сарфланишини тушуниш 
ва оптималлаштириш кўплаб афзалликларга олиб келиши ва бир қатор 
муаммоларни ҳал қилиши мумкин. Бюджетни баҳолаш ташкилотларга молиявий 
ресурслари ва харажатларини аниқ кўриб чиқиш имконини беради. Харажатларни 
кузатиб бориш орқали улар ҳар қандай мумкин бўлган бюджет оғишлари ёки 
самарасизлигини аниқлашлари мумкин. Бу назорат ортиқча харажат, қарз 
тўпланиши ва молиявий беқарорликнинг олдини олишга ёрдам беради.
Стратегик ресурсларни тақсимлашда бюджетни самарали баҳолаш ёрдам 
беради. Бу даромадни максимал даражада ошириш ва керакли натижаларга эришиш 
учун молиявий ресурсларни қаерга тақсимлаш кераклигини аниқлашга ёрдам 
беради. Бу муҳим соҳалар етарли даражада молиялаштирилишини таъминлайди, 
камроқ 
муҳим 
соҳалар 
эса 
эҳтиёткорлик 
билан 
бошқарилади.Яхши 
оптималлаштирилган бюджет молиявий ресурсларнинг аниқ мақсад ва вазифаларга 
йўналтирилишини таъминлайди. Бюджет харажатлари самарадорлигини баҳолаш 
орқали ташкилотлар ўз мақсадларига эришиш йўлида ёки йўқлигини аниқлашлари 
мумкин. Ушбу баҳолаш жараёни уларнинг молиявий ҳаракатларини узоқ муддатли 
истиқболга мослаштиришга ёрдам беради. 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
221 
Бюджетни оптималлаштириш ташкилот фаолиятини баҳолаш имконини 
беради. Ҳақиқий харажатларни сметада белгиланган миқдорлар билан таққослаш 
орқали тараққиётни ўлчаш, муваффақиятларни аниқлаш ва яхшилаш керак бўлган 
соҳаларни аниқлаш мумкин. Маълумотларга асосланган ушбу ёндашув умумий 
самарадорликни ошириш учун онгли қарорлар қабул қилишга ёрдам беради.Бюджет 
харажатларини баҳолаш қарорлар қабул қилиш учун қимматли тушунчаларни 
беради. Бу инвестициялар киритиш, янги лойиҳаларни бошлаш ёки бизнес 
стратегияларини ўзгартириш бўладими, бюджет самарадорлигини аниқ тушуниш 
кўпроқ хабардор ва ишончли танлов қилиш имконини беради. 
Бюджетларни оптималлаштириш ресурслар самарадорлигига олиб келади. 
Кераксиз харажатлар ёки ресурсларни самарасиз тақсимлаш соҳаларини аниқлаш 
маҳсулот ёки хизматлар сифатига путур етказмасдан харажатларни камайтириш 
чораларини кўриш имконини беради. Ушбу соддалаштирилган ёндашув 
самарадорлик ва рентабелликни оширади. Бюджет харажатларини баҳолаш орқали 
ташкилотлар потенциал молиявий рисклар ва ноаниқликларни аниқлашлари 
мумкин. Ушбу проактив ёндашув хатарларни юмшатишга ва кутилмаган иқтисодий 
тебранишлар ёки инқирозларга тайёрланишга ёрдам беради. Корхоналар ва 
ташкилотлар учун бюджетни тўғри баҳолаш ва оптималлаштириш инвесторлар, 
мижозлар ва ҳамкорлар каби манфаатдор томонларда ишонч уйғотиши мумкин. 
Молиявий эҳтиёткорлик ва ресурсларни муваффақиятли бошқаришни намойиш 
этиш ишончни оширади ва узоқ муддатли ҳамкорликни ривожлантиради. 
Оптималлаштирилган бюджетлаштириш узоқ муддатли барқарорликка 
эътибор қаратиш имконини беради. Қисқа муддатли молиявий даромадларни 
барқарор амалиётга инвестициялар билан мувозанатлаш барқарор молиявий 
келажакни таъминлашга ва ижтимоий ва экологик масъулиятга ҳисса қўшишга 
ёрдам беради. 
Яхши тузилган бюджетни баҳолаш жараёни ўсиш имкониятларидан 
фойдаланиш учун ресурсларни қайта йўналтириш мумкин бўлган соҳаларни 
аниқлаши мумкин. Янги бозорларни кенгайтириш, тадқиқот ва ишланмаларга 
сармоя киритиш ёки операцияларни кенгайтириш бўладими, бюджетни 
оптималлаштириш 
ўсишга 
йўналтирилган 
қарорларни 
қабул 
қилишни 
осонлаштиради. 
Ушбу тадқиқиот ишимизда бюджет харажатларини баҳолаш ва уларнинг 
таъсирини кучайтириш учун стратегияларни амалга ошириш бўйича амалий 
қадамларни кўриб чиқамиз.