Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

 
2. Адабиётлар шарҳи. 
Ушбу тадқиқот доирасида бевосита профессионал таълим харажатларини 
халқаро таснифлагичларга мослаштиришга оид ўрганишларни тадқиқ қилишдан 
олдин, унинг афзаллигига доир айрим адабиётларни кўриб чиқсак. Жамиятни 
ташкил этувчи шахсларнинг таълим даражаси билан ушбу жамиятнинг ривожланиш 
ва фаровонлик даражаси ўртасида ижобий боғлиқлик мавжудлиги кўпчилик 
томонидан эътироф этилган ҳақиқатдир. Шахслар дунёга келган пайтдан бошлаб 
ҳаётларининг турли босқичларида мактабгача таълимдан тортиб олий таълимгача 
турли даражадаги таълим оладилар. Ўрта таълим бошланғич таълимдан кейинги 
таълим даражаси бўлиб, дунёнинг деярли барча мамлакатларида ўртача 8 ёки 9 йил 
давом этади (ЮНEСКО, 2012). Ўрта таълим ўқувчилар учун пойдевор бўлиб хизмат 
қилади, уларни кейинги таълим ёки ишчи кучига тайёрлаш учун зарур билим ва 
кўникмалар билан жиҳозлайди. Таълимнинг ушбу босқичи одатда иккита асосий 
тоифани ўз ичига олади: умумий ўрта таълим ва ўрта касбий-техник таълим. 
Умумий ўрта таълим ўқувчиларни умумий билим, кўникма ва малакаларини 
ошириш орқали умумий ёки касб-ҳунар олий таълим дастурларига тайёрлашга 
қаратилган. Касб-ҳунар ва техник ўрта таълим шахсларни маълум бир соҳа ёки касб 
бўйича билим, техник кўникма ва малакалар билан таъминлаш орқали қўшимча 
ўқитиш заруратисиз бевосита меҳнат бозори ва олий таълимга тайёрлайди (Берк, 
2019).
Дунёнинг кўпгина мамлакатларида ёшлар мажбурий таълимнинг охирида ёки 
маълум бир босқичида муҳим қарор қабул қилишлари керак, бунинг натижалари 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
229 
уларнинг қолган ҳаётига кучли таъсир қилади. Таълимнинг икки тури ўртасида 
қарор қабул қилиш натижасида одамлар умумий таълим ёки касбий ва техник 
таълимни танлайдилар. Умумий таълим барча касбларда (масалан, саводхонлик, 
ҳисоблаш) умуман фойдали бўлган кўникмаларни яхшилашга қаратилган, лекин 
шахсларни маълум бир касб ёки касблар гуруҳига тайёрлашни мақсад қилмайди. Шу 
билан бирга, касбий ва техник таълим маълум бир касблар гуруҳи, маълум бир касб 
ёки бизнеснинг муайян тури учун кўникмаларни ривожлантиришга қаратилган 
(CEDEFOP, 2017). Касб-ҳунар ва техник таълим нафақат битирувчиларга иш топишда 
устунлик беради, балки иқтисодиётни мустаҳкамлаш, ишсизликни камайтириш ва 
ижтимоий инклюзияни оширишга ҳисса қўшади (CEDEFOP & ETF, 2020). OECD 
мамлакатлари бўйича 2016 йилги маълумотларга кўра, тўлиқ ўрта таълим 
ўқувчиларининг 56% умумий ўрта таълимга рўйхатдан ўтган, қолган 44% эса касб-
ҳунар ва техник дастурларга рўйхатдан ўтган. Мавжуд таълим турларининг 
мавжудлиги ва улардан фойдаланиш имконияти ҳамда ўрганилаётган дастурнинг 
меҳнат бозоридаги қиймати умумий ёки касб-ҳунар ва ўрта-техникавий ўрта таълим 
муассасаларига ўқишга киришда ўқувчиларнинг тақсимланишини белгиловчи 
омиллардан ҳисобланади. Ўз маълумотларини OECD билан баҳам кўрадиган 
мамлакатларнинг учдан бирида касб-ҳунар ва техник ўрта таълим муассасаларида 
ўқиётган ўқувчилар сони умумий ўрта таълим муассасаларида ўқиётган ўқувчилар 
сонидан кўпдир (OECD, 2020). 
OECD мамлакатларидаги барча ўрта таълим турларида касб-ҳунар ва техник 
ўрта таълим улуши мамлакатдан мамлакатга катта фарқ қилади. Финляндия, Чехия 
ва Словенияда барча ўрта таълимдаги касб-ҳунар ва техник ўрта таълим улуши 70% 
дан ортиқ; Словакия, Австрия, Нидерландия ва Швейтсарияда 60% дан ортиқ; 
Жанубий Корея, Чили ва Бразилияда эса 20% дан кам. Ушбу тафовутлар ортидаги 
асосий сабаблардан баъзилари касбий ва техник таълимни ташкил этиш ва 
тузилмаси, уларнинг қатнашаётган талабаларга тақдим этаётган имкониятлари, 
дастур мазмуни ва олий таълимга ўтиш ва ишга жойлашиш имкониятларини ўз 
ичига олади. Юқорида санаб ўтилган касб-ҳунар ва техник таълимнинг барча 
афзалликларига қарамай, умумий таълим дастурларида ўқиётган ўқувчиларнинг 
улуши (56%) касб-ҳунар ва техник таълим дастурларида ўқиётган ўқувчилардан 
юқори. CEDEFOP ва ETF (2020) маълумотларига кўра, оқ халатли менежерлар 
орасида касбий ва техник таълим битирувчилари камлиги ва ушбу дастурларни 
тугатган одамлар ҳали ҳам жисмоний фаолликни талаб қиладиган ишларга афзал 
кўрилаётгани бунинг асосий сабабларидан биридир. 
Жуттлер ва бошқаларга кўра (2020), умумий таълимга кўпроқ устунлик 
беришнинг энг муҳим сабаби шундаки, бу турдаги таълим одамлар орасида яхши 
тан олиниши ва обрўсига эга, шунингдек, обрў, юқори даромад ва ижтимоий мавқега 
эга. Худди шундай, ўрта таълимда ўқувчининг мактаб турини танлашда ота-
оналарнинг ижтимоий қатлами, ўқувчининг қизиқишлари ва истеъдоди ҳам ҳал 
қилувчи роль ўйнайди. 
Умумий ёки касб-ҳунар ва техник ўрта таълим турлари ўртасидаги мувозанат 
ҳақидаги мунозаралар одатда мактабдан ишга ўтишга қаратилган. Бошқача қилиб 
айтадиган бўлсак, улар ўқишни тугатгандан сўнг ишга жойлашишда тақдим этган 
афзалликларга қараб баҳоланади (Ҳанушек ва бошқ., 2017). Касб-ҳунар ва техник 
таълим нафақат технологик ва иқтисодий ривожланишда, балки бандликка ижобий 
ҳисса қўшиш орқали умуман ишсизликни ва айниқса ёшлар ишсизлигини бартараф 
этишда муҳим роль ўйнайди (
BMZ
, 2012). Касб-ҳунар ва техник ўрта таълим ва 
умумий ўрта таълим битирувчилари ўртасида бандлик даражасида сезиларли фарқ 
мавжуд. Eurostat (2020) маълумотларига кўра, ўқишни тугатгандан кейинги 
дастлабки уч йил ичида умумий ўрта таълим битирувчилари (20–34 ёшлилар) учун 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
230 
иш билан таъминланиш даражаси 62,8 фоизни ташкил этган бўлса, касб-ҳунар ва 
техник ўрта таълим муассасалари битирувчилари учун бу кўрсаткич 79,1 фоизни 
ташкил этади. Шу сабабли, касб-ҳунар ва техник маълумотга эга бўлган 
шахсларнинг ишга жойлашиш эҳтимоли олмаганларга нисбатан 16,3% кўпроқ. 
Адабиётларни ўрганиш якунида хулоса қилиб айтганда, умумий ва касб-ҳунар-
техникавий ўрта таълим ўртасидаги мувозанат мураккаб масала бўлиб, турли 
омиллар, жумладан, жамият тушунчалари, иқтисодий имкониятлар ва индивидуал 
имтиёзлар таъсир кўрсатади. Охир оқибат, ҳар иккала таълим тури ҳам ўзига хос 
хусусиятларга эга ва жамиятнинг умумий ривожланиши ва фаровонлигига ҳисса 
қўшади ва улар ўртасидаги танлов талабаларнинг интилишлари ва эҳтиёжларига, 
ҳар бир минтақанинг меҳнат бозори динамикасига мос келиши керак. Умуман 
олганда, профессионал таълимни ривожлантириш барча мамлакатлар учун умумий 
масалага айланиб бормоқдаки, уни мамлакатимизда истиқболларини ўрганишга 
талаб бор. Шундай экан, таълимнинг халқаро стандарт таснифини ўрганиш ва 
мамлакатдаги профессионал таълимни унга мослаштиришга бўлган зурурат ошиб 
бормоқда.