Isxakov S. A. Musulmon huquqi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik / S. A. Isxakov, A. R. Raxmanov

Savol va topshiriqlar 
1. Musulmon huquqining yuridik fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligini 
tushuntiring. 
2. Ichki ishlar idoralari xodimlarining musulmon huquqi sohasidagi 
bilimlarining amaliy ahamiyati qanday? 
3. Markaziy Osiyolik alloma ajdodlarimizning musulmon huquqiy 
tizimini shakllantirishdagi hissalari haqida nimalarni bilasiz? 
4. Musulmon huquqi O‘zbekiston Respublikasi huquqiy merosining 
ajralmas bo‘lagi ekanligini tushuntiring. 

---

17
2-BOB. ISLOMNING KELIB CHIQISHI VA MARKAZIY 
OSIYODA MUSULMON HUQUQI
2.1. Islom va musulmon jamoasining vujudga kelishi 
Musulmon huquqi islom dinining ajralmas qismidir. Ushbu din 
tamoyillariga asoslangan musulmon huquqi Arab xalifaligida VII–XIII 
asrlarda vujudga keldi. 
Islom diniga e’tiqod qiluvchilar uning yo‘l-yo‘riqlariga amal qila-
dilar, musulmon huquqiga bo‘ysunadilar. Islom tarixida islom huquqiga 
ko‘ra, faqat musulmonlar to‘laqonli fuqarolik huquqi maqomidan 
foydalanganlar. Nasroniylik yoki o‘zga dinlarga e’tiqod qiluvchilar uchun 
musulmon huquqining normalari ular jinoyat sodir etgan yoki 
musulmonlar bilan oldi-sotdi bitimlari tuzilgan holatlardagina qo‘llangan. 
Islom ta’limotiga ko‘ra, Alloh taolo Muhammad ibn Abdullohni 
o‘zining elchisi, ya’ni payg‘ambari deb tanlagan va Jabroil farishta orqali 
Qur’onni nozil qilgan. Qur’on va unga asoslangan musulmon 
qonunchiligi dunyodagi turli xalqlarni jo‘g‘rofiy va etnografik jihatdan 
ikki guruhga: musulmonlar va nomusulmonlarga ajratadi. Musulmon 
huquqi normalari musulmon jamoasining ham diniy, ham huquqiy jihat-
dan mazmunan farqli, lekin o‘zaro mushtarak bo‘lgan ijtimoiy, hujjatli 
oilaviy va shaxsiy tomonlarini mutanosiblashtirgan. 
V–VII asrlarda Arabiston aholisining asosiy tarixiy harakatdagilari 
g‘arbiy, markaziy va sharqiy viloyatlarda yashovchi arablar edi. Janubiy 
Arabiston aholisi dehqonchilik va hunarmandchilikda yuksak rivojla-
nishga erishib, o‘ziga xos madaniyatini bunyod etgan bo‘lsa-da, mazkur 
davrda inqiroz va tanazzulga yuz tutgan edi. 
Arablar jo‘g‘rofiy mavqei va turmush tarzlariga ko‘ra ko‘chmanchi 
(badaviy)lar va o‘troq aholidan iborat. Ular o‘rtasidagi siyosiy muno-
sabatlar rivojlangan, hokimiyat uchun o‘zaro kurash vaqti-vaqti bilan 
qonli to‘qnashuvlargacha borib yetar edi. Bu jo‘g‘rofiy va etnografik 
mansublik, bog‘liqlikni istisno etar, bu kurashlar tufayli nafaqat katta 
qabilalar, balki ayrim yirik guruhlar ham har xil mintaqalarga bo‘linib 
ketgan edi. O‘sha davrlarda qabilaviy qonunlar bilan birga, ibtidoiy 
qabilaviy dinlar ham katta mavqega ega edi. Badaviylar asosan ko‘p 
xudolik edilar. Ularning uncha ko‘p bo‘lmagan qismi nasroniy yoki 
yahudiy dinida bo‘lganlar. Har qabilaning tepasida rahbari sifatida saylab 
qo‘yilgan dohiy – sayid turar, u aksariyat boy urug‘ning vakili bo‘lardi. 
Arablarda yozuv uncha keng tarqalmaganligi tufayli huquqiy 
normalarni kelgusi avlodga yetkazishning birdan-bir shakli sifatida 

---

18
rivoyatdan foydalanilar edi. Shimoliy va Markaziy Arabistonda yashovchi 
arablarning urf-odatlari asosan ko‘chmanchi qabilalar, ularning ittifoqlari 
va ayrim qabilalarda saqlanib kelayotgan an’analar hisoblangan. Bu 
davrda arablarda chorvachilik va dehqonchilik yaxshi rivojlangani tufayli 
qabila tuzumi yemirildi. Ko‘chmanchi arablardagi urfga ko‘ra, mol 
boqiladigan o‘tloqlar va suv chashmalari jamoaning mulki sanalardi. 
O‘troq arablarda VII asrda haydaladigan yerlar va suv manbalariga 
nisbatan xususiy mulk paydo bo‘ldi. Ko‘chmanchi va o‘troq yashaydigan 
arablarning xususiy mulkiga qullar ham kirardi. Urf-odatga ko‘ra, ular 
harbiy o‘ljani egallash, xiroj olish, merosga ega bo‘lish, shartnomalar 
tuzish orqali mulkiy huquqqa ega bo‘lar edilar. Arablarning urf-odatlarini 
majburiyatli munosabatlar muvofiqlashtirar edi. Shartnoma turlaridan 
homiylik to‘g‘risidagi shartnoma ahamiyatga ega bo‘lib, u ayrim shaxslar, 
qabilalar va ittifoqlar o‘rtasida tuzilar edi. Makka va Madinaning 
dehqonchilik va savdo bilan shug‘ullanuvchi aholisi o‘rtasida ayirbosh-
lash, oldi-sotdi, qarz berish, chorakorlik kabi shartnomalar keng qo‘lla-
nilgan. Shartnomalar og‘zaki, tantanali qasam shakllarida tuzilar, bu esa 
bitimning buzilmasligiga kafolat bo‘lar, uni buzgan odam esa jazoga 
mahkum etilardi. Arablarda nikoh islomgacha bo‘lgan davrlarda 
monogamiya tamoyiliga asoslangan
1
. Johiliyat davrida nikohning bir 
nechta turlari mavjud bo‘lib, ular aslida inson tabiatiga zidligi tufayli 
keyinchalik islom ularning barchasini bekor etib, faqat doimiy nikohni 
joriy qildi. 
Arab oilasi patriarxal asosda qurilar, bu oilada otaning ustunligini 
belgilar edi. Ajralishlar cheksiz bo‘lib, erkakning tashabbusi bilan amalga 
oshirilgan. Ajralgan qalliq sepi va xotinlik huquqlaridan mahrum etilgan. 
Qadimiy arab odatiga ko‘ra, merosxo‘r nayza ishlatishga, o‘z mulkini 
qo‘lga kiritish va himoya qilishga qodir bo‘lishi shart edi. Islomgacha 
arablarning huquqiy amaliyotida shartnoma va qasamga ko‘ra, 
merosxo‘rlik qilish ham urf edi. VI asr oxirlariga kelib, merosxo‘rlar 
safiga qizlar va ayollar ham qo‘shildi. 
Islomgacha yashagan arablarda eng yomon huquqbuzarlik – jamoa 
an’analarini buzish hisoblangan, buni sodir etgan aybdor urug‘ va 
qabiladan haydalgan. Shaxsga qarshi jinoyatlar ham juda ko‘p sodir 
etilgan. Jinoyat uchun jazo talion tamoyiliga asoslanib, ya’ni «tanga jon, 
qonga qon» shaklida amalga oshirilgan. Eng og‘ir jinoyat odam o‘ldirish 
1
Ԕɚɪɚɧɝ: ɀʆɡɠɨɧɢɣ Ⱥ.ɒ. ɂɫɥɨɦ ԟɭԕɭԕɲɭɧɨɫɥɢɝɢ. – Ɍ.,2002. – Ȼ. 16.;